در تصویر زیر منظومه شمسی آنلاین را مشاهده می‌کنید. در قسمت بالا دو گزینه تنظیمات و سیارات قابل مشاهده است؛ از گزینه تنظیمات برخی موارد را می‌توانید به دلخواه تغییر دهید. مثلا منظومه شمسی را به صورت دو بعدی ببینید یا سیاره‌ها و خورشید را در مقیاس واقعی خود تماشا کنید. از قسمت سیارات هم می‌توانید سیاره مورد نظر خود را انتخاب کرده، حرکت و خصوصیات آن را مشاهده نمایید.

منظومه شمسی مجموعه‌ای متشکل از ستاره آن خورشید و اجرامی است که توسط گرانش به گرد خورشید می‌چرخند. این منظومه شامل ۸ سیاره، سیاره‌های کوتوله‌ای مانند پلوتو، ده‌ها قمر و همچنین میلیون‌ها سیارک، دنباله‌دار و شهاب سنگ است. منظومه شمسی در بازوی بیرونی کهکشان راه‌ شیری قرار دارد. فراتر از این منظومه، هزاران منظومه سیاره‌ای کشف شده است که به دور ستاره‌های دیگر در کهکشان راه‌ شیری می‌چرخند.

موقعیت سیارات منظومه شمسی

ترتیب سیاره‌های منظومه شمسی که از نزدیک‌ترین نقطه به خورشید شروع می‌شوند به این شرح است: ۱. سیاره عطارد ۲.سیاره زهره ۳.سیاره زمین ۴. سیاره مریخ ۵. سیاره مشتری ۶.سیاره زحل ۷. سیاره اورانوس ۸.سیاره نپتون

مستند «منظومه شمسی» دوبله فارسی

مستند «منظومه شمسی» با دوبله فارسی شما را در سفری شگفت‌انگیز، با سیارات این منظومه آشنا می‌کند. در این مستند تمام سیاره‌ها، خورشید و همچنین کمربند کویپر معرفی می‌شوند و نکات جالب و آموزنده‌ای درباره آن‌ها ارائه می‌شود. در مستند منظومه شمسی، سفری به کهکشان راه شیری به عنوان کهکشان خانگی‌مان نیز خواهیم داشت. این مستند ۱۴ قسمت کوتاه دارد و برای تهیه آن می‌توانید به لینک زیر مراجعه کنید.

مستند «منظومه شمسی»

آدرس منظومه شمسی در کیهان

منظومه خورشیدی به طرز باورنکردنی فقط بخش بسیار کوچکی از جهان قابل مشاهده است که با دانستن موقعیت و اندازه‌اش نسبت به کل کیهان، وضعیت آن را در عالم به خوبی درک خواهیم کرد.

اگر بخواهیم آدرس منظومه شمسی را به شکلی ساده و سریع بیان کنیم، باید بگوییم منظومه شمسی، ابر اورت، ابر یا کُرک محلی (Local Fluff)، حباب محلی، بازوی شکارچی، کهکشان راه شیری، گروه محلی کهکشان‌ها، ابرخوشه سنبله (Virgo)، ابرخوشه لانیاکیا (Laniakea) و در نهایت جهان قابل مشاهده. در ادامه در مورد هر کدام به اختصار توضیح می‌دهیم.

ابر اورت به منطقه‌ای کروی شکل از فضای میان ستاره‌ای گفته می‌شود که بسیاری از دنباله‌دارها از آن سرچشمه می‌گیرند. ستاره‌شناسان اطلاعات کمی در مورد آن دارند، اما خوب است بدانید هر بار که ستارگان را تماشا می‌کنید، آن‌ها را از میان ابر اورت می‌بینید. این ابر که گاها از آن به عنوان مرز منظومه شمسی یاد می‌شود، ۲ سال نوری از زمین فاصله دارد.

کرک محلی یا ابر میان ستاره‌ای محلی، ناحیه‌ای از کهکشان راه شیری شامل ابرهایی از غبار میان ستاره‌ای است که چگالی آن کمی بیشتر از هیدروژن است. گار هیدروژن فراوان‌ترین مولکول در کیهان به شمار می‌رود. حباب محلی یک منطقه تخم مرغی شکل در حال رشد متشکل از گاز پراکنده در راه شیری با وسعت هزار سال نوری بوده که هزاران ستاره در آن قرار دارد و منظومه شمسی در مرکز این حباب مستقر است.

راه شیری یک کهکشان مارپیچی متشکل از یک صفحه مسطح و در حال چرخش حاوی ستارگان، گاز و غبار با یک برآمدگی در مرکز آن است. وقتی ما از زمین به کهکشان راه شیری نگاه می‌کنیم، بازوی کمان (Sagittarius) این کهکشان را می‌بینیم. با این حال، ما در یک حباب محلی در بازوی شکارچی راه شیری قرار گرفته‌ایم. منظومه شمسی نیز به دور مرکز راه شیری در چرخش است و حدود ۲۳۰ میلیون سال طول می‌کشد تا یک دور کامل گرد آن بچرخد.

راه شیری با وسعت حدود صد هزار سال نوری، کهکشان خانگی ما محسوب می‌شود و میزبان ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد ستاره است. بر اساس تخمین‌ها حدود ۱۰۰ میلیارد سیاره در کهکشان راه شیری وجود دارد که بیش از ۱۰ میلیارد از آن‌ها می‌توانند از حیات پشتیبانی کنند.

گروه محلی کهکشان‌ها متشکل از ۵۰ کهکشان کوچک کوتوله به دور دو کهکشان بزرگ یعنی راه شیری و آندرومدا می‌چرخند. این گروه‌ها و خوشه‌های کهکشانی نزدیک به هم که از نظر گرانشی بر یکدیگر اثر می‌گذارند، درون ابرخوشه سنبله قرار گرفته‌اند.

در نهایت به ابرخوشه لانیاکیا می‌رسیم. لانیاکیا یک ابرخوشه کهکشانی است که مطابق تخمین دانشمندان حدود ۱۰۰ هزار کهکشان در آن جای گرفته است. این ابرخوشه به معنی «بهشت بیکران» ۵۰۰ میلیون سال نوری قطر دارد. تصویر شبیه‌سازی لانیاکیا را در زیر مشاهده می‌کنید که در آن توزیع ماده تاریک با رنگ بنفش و کهکشان‌ها با رنگ‌های نارنجی و زرد مشخص شده‌اند.

پس از لانیاکیا هم که جهان قابل مشاهده است؛ یعنی منطقه‌ای دایره‌ای شکل از کیهان که تمام اجرام و مواد قابل مشاهده از زمین توسط فناوری‌های مدرن مانند تلسکوپ‌های فضایی و فضاپیماهای کاوشی در آن واقع شده‌اند. در اصل، تابش الکترومغناطیسی این اجرام از شروع انبساط کیهان تاکنون، زمان مورد نیاز برای رسیدن به زمین را داشته است.

باید توجه داشت که در اینجا عبارت قابل مشاهده، به فناوری‌های پیشرفته که به منظور شناسایی نور یا داده‌های دیگر از یک جسم احتمالی به کار گرفته می‌شوند اشاره نمی‌کند، بلکه متوجه محدودیت فیزیکی به‌وجودآمده به وسیله خود سرعت نور است. هیچ سیگنالی توانایی حرکت با سرعتی بالاتر از سرعت نور را ندارد، به همین دلیل فاصله بیشینه‌ای به نام «افق ذرات» (Particle Horizon) داریم که فراتر از آن هیچ چیز برای ما قابل تشخیص نیست؛ در حقیقت هنوز سیگنالی از آنجا به ما نرسیده است.

برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر از جهان قابل مشاهده و اینکه انتهای جهان هستی کجاست، پیشنهاد می‌کنیم مقاله ما را در این زمینه بخوانید.

سیاره های منظومه شمسی

سیاره عطارد

عطارد (به انگلیسی: Mercury) کوچکترین سیاره منظومه شمسی و نزدیکترین سیاره به خورشید بوده که اندازه آن تنها کمی از قمر زمین بزرگتر است. از سطح این سیاره سنگی، خورشید تقریبا سه برابر بزرگتر از زمین دیده می‌شود و نور خورشید هفت برابر روشن‌تر است.

با وجود اینکه عطارد کمترین فاصله را در میان سیاره‌های منظومه شمسی با خورشید دارد، داغ‌ترین سیاره در این منظومه نیست. عطارد تقریبا هیچ اتمسفری ندارد تا گرما را نگه دارد و به همین دلیل در سمت تاریک خود بسیار سرد می‌شود.

در سیاره عطارد که با نام تیر نیز خوانده می‌شود، به دلیل مدار بیضوی شکل و همچنین چرخش آهسته‌ای که به دور تنها ستاره منظومه شمسی دارد، خورشید برای مدت کوتاهی در آن طلوع کرده، غروب می‌کند و دوباره از برخی نقاط سطح سیاره طلوع می‌کند. عکس همین اتفاق در هنگام غروب آفتاب نیز مشاهده می‌شود.

هر شبانه‌روز عطارد تقریبا معادل ۵۸ شبانه‌روز زمینی طول می‌کشد و این امر به دلیل چرخش آهسته آن به دور خورشید است. اما از آنجایی که عطارد نزدیک‌ترین سیاره به خورشید محسوب می‌شود، یک چرخش کامل آن به دور خورشید بسیار کوتاه‌تر از زمین طول می‌کشد و معادل ۸۸ شبانه‌روز زمینی است.

عطارد سریع‌ترین سیاره منظومه شمسی بوده و با سرعتی در حدود ۴۷ کیلومتر در ثانیه در فضا حرکت می‌کند؛ از همین رو آن را به عنوان سیاره گریزپای منظومه شمسی می‌شناسند. نکته قابل توجه اینکه هر چه یک سیاره به خورشید نزدیک‌تر باشد، سریع‌تر به دور آن حرکت می‌کند. لقب عطارد در روم باستان «مرکوری» یا «پیک خدایان» و اسم یونانی آن هِرمِس (Hermês) یا همان خدای سرعت بوده است.

در همین رابطه بخوانید: خورشید و منظومه شمسی چگونه از بین می‌روند؟

سیاره زهره

زهره دومین سیاره نزدیک به خورشید و نزدیک‌ترین سیاره به زمین است. سیاره زهره نیز مانند زمین، سنگی بوده و آن را با نام‌های ونوس و ناهید نیز می‌شناسند. به این سیاره اغلب دوقلوی زمین می‌گویند، زیرا از نظر اندازه و چگالی مشابه کره خاکی ماست. با این حال، این دوقلوها کاملا همسان نیستند و تفاوت‌های اساسی بین آن‌ها وجود دارد.

زهره دارای یک جو ضخیم و سمی پر از دی اکسید کربن بوده و همیشه پوشیده از ابرهای ضخیم و زرد رنگ اسید سولفوریک است که که باعث نگه داشتن گرما در این سیاره می‌شوند. سیاره زهره گرم‌ترین سیاره در منظومه شمسی به شمار می‌رود و دمای سطح آن حدود ۴۷۵ درجه سانتیگراد است؛ به اندازه‌ای گرم که سرب را ذوب می‌کند.

سطح این سیاره قهوه‌ای مایل به قرمز (شبیه رنگ آهن زنگ‌زده) بوده و با هزاران آتشفشان بزرگ پوشیده شده است که ظاهرا برخی از آن‌ها هنوز فعال هستند. زهره در سطح خود فشار هوایی بیش از ۹۰ برابر فشار زمین دارد؛ مشابه فشاری که در عمق یک مایلی اقیانوس‌های روی زمین با آن مواجه می‌شویم!

یکی از شگفتی‌ها در رابطه با سیاره زهره این است که در جهت ساعتگرد حول محور خود می‌چرخد. جهت چرخش وضعی سیاره اورانوس هم این گونه است، اما سایر سیاره‌های منظومه خورشیدی در جهت پادساعتگرد حول محور خود در چرخشند. این بدان معناست که برخلاف زمین، خورشید در زهره از غرب طلوع می‌کند و در شرق غروب می‌کند.

همچنین جالب است بدانید زهره اولین سیاره‌ای بود که انسان موفق شد با یک فضاپیما آن را کاوش کند. در سال ۱۹۶۲ فضاپیمای مارینر-۲ (Mariner-2) ناسا به اکتشاف این جهان پوشیده از ابر پرداخت. این سیاره در زبان لاتین، ونوس (به انگلیسی: Venus) خوانده می‌شود که از نام خدای عشق و زیبایی در روم باستان برگرفته شده است.

سیاره زمین

سیاره خانگی ما یعنی زمین سومین سیاره از نظر دوری از خورشید محسوب می‌شود و تنها سیاره‌ای است که می‌دانیم در آن حیات وجود دارد. زمین پنجمین سیاره بزرگ منظومه شمسی است که در میان چهار سیاره سنگی نزدیک به خورشید، به عنوان بزرگ‌ترین سیاره شناخته می‌شود. کره خاکی ما تنها سیاره در سامانه خورشیدی به شمار می‌رود که روی سطح آن آب به صورت مایع وجود دارد.

قدمت نام زمین حداقل هزار سال است و نکته جالب اینکه سیاره خانگی ما تنها سیاره‌ای است که به نام خدایان و الهه‌های روم باستان نامگذاری نشده است. نام زمین یک کلمه آلمانی است که به انگلیسی Ground یا همان (سطح) زمین در فارسی معنا می‌شود.

سیاره مادری ما دارای سطحی جامد و فعال با کوه‌ها، دره‌ها، دشت‌ها و بیابان‌هاست که حدود ۷۰ درصد از سطح آن را آب پوشانده است. اتمسفر سیاره زمین بیشتر از نیتروژن ساخته شده است و اکسیژن زیادی برای تنفس ما دارد. این اتمسفر همچنین از ما در برابر شهاب‌سنگ‌هایی که به سوی زمین می‌آیند، محافظت کرده و باعث می‌شود بیشتر آن‌ها قبل از برخورد به سطح زمین از بین بروند.

سیاره مریخ

چهارمین سیاره دور از خورشید سیاره سرخ‌فام مریخ است؛ دنیایی غبارآلود، سرد و بیابانی با جوی بسیار نازک. مریخ همچنین سیاره‌ای پویا با فصول مختلف، کلاهک‌های یخی قطبی، دره‌ها و آتشفشان‌های خاموش است که بر اساس برخی شواهد این سیاره در گذشته فعال‌تر هم بوده است. در یونان باستان این سیاره را به نام مارس (Mars)، خدای جنگ رومیان، نامگذاری کردند که علت آن ارتباط رنگ قرمز و خونی مانند مریخ با جنگ‌ها و نبردهاست.

سطح مریخ بسیار شبیه به زمین بوده و قطر آن ۶۷۹۴ کیلومتر تخمین زده می‌شود که حدود نیمی از قطر زمین است. پوسته مریخ ۱۰ تا ۵۰ کیلومتر ضخامت دارد و عمدتا از آهن، منیزیم، آلومینیوم، کلسیم و پتاسیم تشکیل شده است. در زیر آن یک گوشته سنگی به ضخامت ۱۲۴۰ تا ۱۸۸۰ کیلومتر وجود دارد که هسته متراکمی متشکل از آهن، نیکل و گوگرد با شعاع ۱۵۰۰ تا ۲۱۰۰ کیلومتر را احاطه می‌کند.

سیاره مریخ توسط اتمسفر نازکی احاطه شده است که تقریبا هزار برابر فشار کمتری نسبت به فشار سطح دریا روی زمین دارد. جو مریخ از ۹۵ درصد دی اکسید کربن، ۳ درصد نیتروژن، ۱.۶ درصد آرگون و مقادیر کمی اکسیژن، مونوکسید کربن، آب، متان و سایر گازها و همچنین غبار تشکیل شده است. گرد و غبار سبک به راحتی توسط بادها در اطراف سیاره پخش می‌شود و به آسمان مریخ رنگی خرمایی می‌بخشد.

مریخ که به سیاره سرخ نیز شهرت دارد، تاکنون میزبان بیشترین کاوشگرها بوده است و در حال حاضر چندین کاوشگر در حال اکتشاف این سیاره و بررسی احتمال وجود حیات در آن هستند.

در همین رابطه بخوانید: خورشیدگرفتگی در مریخ چگونه است؟+ویدئو

سیاره مشتری

مشتری پنجمین سیاره به لحاظ دوری از خورشید است و با اختلاف زیاد نسبت به سایر سیارات منظومه شمسی، به عنوان بزرگترین سیاره شناخته می‌شود؛ به طوری که اگر جرم تمام سیاره‌ها را روی هم بگذاریم، مشتری بیش از دو برابر همه‌ آن‌ها جرم دارد. مشتری ۳۱۸ برابر زمین جرم داشته و حجم این سیاره نیز به قدری بزرگ است که می‌تواند حدود ۱۳۰۰ زمین را در خود جای دهد!

نوارهای راه راه مانند و چرخان بر فراز مشتری در واقع ابرهای سرد و طوفانی آمونیاک و آب هستند که در اتمسفری متشکل از هیدروژن و هلیوم شناورند. لکه قرمز بزرگ مشهور این سیاره نیز یک طوفان غول‌پیکر با ابعادی بزرگتر از زمین بوده که از صدها سال پیش تاکنون در این سیاره وجود داشته است.

مشتری اولین سیاره گازی نزدیک به خورشید محسوب می‌شود و به دلیل ابعاد بسیار بزرگش به غول گازی شهرت دارد. سیاره مشتری سطح جامد ندارد، اما ممکن است یک هسته داخلی جامد به اندازه زمین داشته باشد. این سیاره دارای سه حلقه باریک است که از غبار، تکه‌های سنگ و یخ تشکیل شده‌اند و با تلسکوپ‌های کوچک نیز می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد.

سیاره مشتری به نام ژوپیتر (Jupiter) پادشاه خدایان رومیان نامگذاری شده است. مشتری منبع گرمای داخلی دارد و از خود، انرژی بیشتری نسبت به انرژی دریافتی از خورشید ساطع می‌کند. فشار درونی این سیاره به حدی است که هیدروژن در آنجا به حالت فلزی سیال وجود دارد.

مشتری عمدتا از دو عنصر هیدروژن و هلیوم ساخته شده است و چگالی متوسط آن خیلی بیشتر از چگالی آب نیست. این غول گازی قوی‌ترین میدان مغناطیسی را در میان سیاره‌ها دارد و منطقه مغناطیسی پیرامون (مگنتوسفر) مشتری آن‌قدر بزرگ است که اگر می‌توانستیم آن را از زمین ببینیم، قطر ظاهری آن از ماه بیشتر می‌شد!

سیاره زحل

ششمین سیاره از لحاظ دوری از خورشید سیاره زحل است که پس از مشتری دومین سیاره بزرگ سامانه خورشیدی محسوب می‌شود. زحل با حلقه‌هایی بسیار زیبا در اطراف خود شگفت‌انگیزترین سیاره در میان سیارات منظومه شمسی به شمار می‌رود. این حلقه‌ها قطعاتی از دنباله‌دارها، سیارک‌ها یا قمرهای متلاشی‌شده هستند که قبل از رسیدن به زحل از اجرام مادر خود جدا و در اثر گرانش قدرتمند این سیاره تکه تکه شده‌اند.

حلقه‌های زحل در واقع متشکل از میلیاردها تکه کوچک یخ و سنگ هستند که مواد دیگری مانند گرد و غبار، آن‌ها را دربرگرفته‌اند. اندازه این تکه‌ها از دانه‌های یخی به اندازه ذرات گرد و غبار تا تکه‌هایی به بزرگی یک خانه متغیر است. چند تکه نیز در میان آن‌ها شناسایی شده که به اندازه یک کوه هستند. اگر از بالای ابرهای سیاره زحل به حلقه‌ها نگاه کنید، عمدتا سفید به نظر می‌رسند و جالب اینکه هر حلقه با سرعت متفاوتی به دور سیاره می‌چرخد.

این سیاره مانند مشتری یک کره گازی عظیم بوده که بیشتر از هیدروژن و هلیوم ساخته شده است. زحل دورترین سیاره از زمین است که با چشم غیرمسلح کشف شد و به همین دلیل مردم آن را از زمان‌های قدیم می‌شناسند. اسم این سیاره را از روی نام خدای کشاورزی و ثروت رومیان باستان یعنی سترن (به انگلیسی: Saturn) انتخاب کرده‌‌اند.

زحل دومین شبانه‌روز کوتاه منظومه شمسی را دارد و هر شبانه‌روز آن کمی بیشتر از ۱۰ ساعت طول می‌کشد. یک سال در زحل نیز در حدود ۲۹.۴ سال زمینی است. در مرکز زحل یک هسته متراکم از فلزات مانند آهن و نیکل وجود دارد که توسط مواد سنگی و سایر ترکیبات جامدشده توسط فشار و گرمای شدید احاطه شده است.

نکته بسیار جالب درباره زحل این است که این سیاره دارای چگالی متوسط کمتر از آب است؛ بدین معنا که اگر یک استخر عظیم از آب داشتیم، سیاره زحل روی آن شناور می‌ماند!

سیاره اورانوس

پس از رحل به هفتمین سیاره از نظر دوری از خورشید یعنی اورانوس می‌رسیم. اورانوس اولین سیاره‌ای بود که با کمک تلسکوپ رصد شد. ویلیام هرشل (William Herschel)، ستاره‌شناس آلمانی-انگلیسی، که در سال ۱۷۸۱ برای نخستین بار اورانوس را کشف کرد، ابتدا تصورش بر آن بود یک دنباله‌دار یا یک ستاره را دیده است. دو سال بعد، این جرم به عنوان یک سیاره جدید پذیرفته شد و آن را به نام اورانوس (به انگلیسی: Uranus) خدای آسمان در یونان باستان نامگذاری کردند.

این سیاره از آب، متان و مایعات آمونیاک تشکیل شده است و یک هسته کوچک سنگی در مرکز خود دارد. جو سیاره اورانوس مانند مشتری و زحل از هیدروژن و هلیوم ساخته شده است، اما متان نیز دارد که وجود این گاز موجب می‌شود وقتی با تلسکوپ به آن نگاه می‌کنیم آبی رنگ به نظر برسد.

اورانوس هم دارای حلقه در اطراف خود است، اما این حلقه‌ها کم‌نورند. حلقه‌های داخلی آن باریک و تیره بوده و سخت‌تر قابل مشاهده‌اند، در حالی که حلقه‌های بیرونی رنگی روشن دارند و راحت‌تر دیده می‌شوند. اورانوس در کنار زهره تنها سیارات منظومه شمسی هستند که جهت چرخش ساعتگرد دارند. اورانوس را بدون تلسکوپ به سختی می‌توان دید؛ در شرایط مناسب رصد آسمان شب، این سیاره با چشم غیرمسلح مانند یک نقطه آبی کم‌رنگ قابل مشاهده است.

سیاره نپتون

نپتون (به انگلیسی: Neptune) که هشتمین و دورترین سیاره از خورشید محسوب می‌شود، یک غول یخی سرد و تاریک بوده و در آن بادهایی با سرعت بسیار بالا می‌وزد. این سیاره بیش از ۳۰ برابر فاصله زمین تا خورشید از تک ستاره منظومه شمسی فاصله دارد و تنها سیاره‌ای است که با چشم غیرمسلح قابل رصد نیست.

نپتون شباهت زیادی به اورانوس دارد و از آب، آمونیاک و متان بر روی یک هسته جامد به اندازه زمین تشکیل شده است. جو این سیاره از هیدروژن، هلیوم و متان به وجود آمده است و به دلیل وجود گاز متان در آن مانند اورانوس آبی رنگ به نظر می‌رسد. نپتون شش حلقه دارد، اما دیدن آن‌ها بسیار سخت است.

جالب است بدانید که وجود سیاره نپتون قبل از اینکه در سال ۱۸۴۶ برای نخستین بار رصد شود، از طریق محاسبات ریاضی دانشمندان با میزان کمی خطا در تعیین موقعیتش پیش‌بینی شده بود. نپتون را به نام خدای دریاها در روم باستان نام‌گذاری کرده‌اند؛ دلیل این نامگذاری نیز رنگ آبی پررنگی آن است که موجب زیبایی خاص این سیاره می‌شود.

تا اینجا متوجه شدیم نزدیک‌ترین سیاره به خورشید، عطارد و دورترین سیاره نپتون است. همچنین همان‌گونه که اشاره شد، بعضی سیارات منظومه شمسی نام‌های مختلفی دارند که در جدول زیر نام‌های مختلف هر سیاره را مشاهده می‌کنید.

خورشید، تک ستاره منظومه شمسی

منظومه شمسی فقط یک ستاره دارد و آن خورشید است. این توپ درخشان ۴.۵ میلیارد سال عمر داشته و از هیدروژن و هلیوم تشکیل شده است. خورشید در فاصله حدودا ۱۵۰ میلیون کیلومتر از زمین، در مرکز منظومه شمسی قرار گرفته است و بدون انرژی آن، حیات در سیاره ما وجود نداشت.

خورشید بزرگترین جرم منظومه شمسی محسوب می‌شود، به طوری که اگر بخواهیم حجم آن را پر کنیم به تعداد ۱.۳ میلیون سیاره زمین نیاز داریم! گرانش بسیار زیاد خورشید موجب می‌شود اجرام منظومه شمسی کنار هم نگه داشته شوند و بدین ترتیب همه چیز از بزرگترین سیاره‌ها گرفته تا کوچکترین ذرات، به دور آن در چرخشند.

داغ‌ترین قسمت خورشید هسته آن است که دمایش به ۱۵ میلیون درجه سانتیگراد می‌رسد. فعالیت تک ستاره منظومه شمسی از فوران‌های قدرتمند آن گرفته تا جریان پیوسته ذرات باردار که به بیرون می‌فرستد، بر ماهیت فضا در سراسر منظومه شمسی تاثیر می‌گذارد. ستاره چیست و چگونه به وجود می‌آید؟ پیشنهاد می‌کنیم مقاله ما را در این باره بخوانید.

تعداد سیارات منظومه شمسی؛ هشت یا نه؟

از زمان کشف پلوتون در سال ۱۹۳۰، محققان می‌پنداشتند که منظومه شمسی ۹ سیاره دارد، اما همه چیز در اواخر دهه ۱۹۹۰، وقتی ستاره‌شناسان بحثی در مورد اینکه آیا واقعا پلوتون یک سیاره است یا خیر آغاز کردند تغییر کرد. در سال ۲۰۰۶ اتحادیه بین‌المللی نجوم (International Astronomical Union) در فرانسه پلوتون را به عنوان یک سیاره کوتوله (Dwarf Planet) معرفی کرد و تعداد سیاره‌های منظومه شمسی را به هشت سیاره کاهش داد.

با این حال، از زمانی که شواهد ریاضی مبنی بر وجود نهمین سیاره در ۲۰ژانویه۲۰۱۶ آشکار شد، ستاره‌شناسان در جست‌وجوی یک سیاره احتمالی نهم در منظومه شمسی هستند. جرم این سیاره حدود ۱۰ برابر جرم زمین و ۵ هزار برابر جرم پلوتون است.

همان‌طور که گفته شد سامانه خورشیدی ما هشت سیاره را شامل می‌شود، ولی با در نظر گرفتن شرایطی خاص و با برطرف کردن برخی محدودیت‌ها در یک مدل فرضی امکان افزایش تعداد سیاره‌ها تا هزاران سیاره وجود دارد! برای آگاهی از این مدل فرضی بسیار جالب دانشمندان و اینکه بدانید حداکثر چه تعداد سیاره می‌تواند در منظومه شمسی قرار بگیرد، کلیک کنید.

اندازه سیاره‌های منظومه شمسی

در تصویر زیر اندازه سیارات منظومه شمسی را مشاهده می کنید.

جنس سیاره‌های منظومه شمسی

چهار سیاره درونی نزدیک به خورشید شامل عطارد، زهره، زمین و مریخ، اغلب سیاره‌های زمین‌مانند یا خاکی نامیده می‌شوند؛ زیرا سطح آن‌ها از جنس سنگ است. پلوتون هم دارای یک سطح صخره‌ای یخ‌زده است، اما با چهار سیاره زمین‌مانند گروه‌بندی نمی‌شود.

چهار سیاره بزرگ بیرونی شامل مشتری، زحل، اورانوس و نپتون، گاهی سیاره‌های مشتری‌مانند یا گازی نامیده می‌شوند؛ زیرا اندازه آن‌ها نسبت به سیاره‌های زمین‌مانند بسیار بزرگ است. آن‌ها بیشتر از گازهایی مانند هیدروژن، هلیوم و آمونیاک به جای لایه‌های سنگی ساخته شده‌اند. اگرچه ستاره‌شناسان معتقدند برخی یا همه آن‌ها ممکن است دارای هسته‌ جامد باشند.

در همین رابطه بخوانید: آیا زمین منظومه شمسی را ترک می‌کند؟

مشتری و زحل را غول‌های گازی و همچنین اورانوس و نپتون را غول‌های یخی می‌نامند؛ چون اورانوس و نپتون دارای آب بیشتری در اتمسفر و همچنین مولکول‌های منجمد مانند متان، سولفید هیدروژن و فسفین هستند که در شرایط سرد سیاره به شکل ابر متبلور می‌شوند.

فاصله سیارات تا خورشید چقدر است؟

فواصل هم در دنیای نجوم نجومی‌اند! یعنی نمی‌توان برای بیان آن‌ها از واحدهای متر و کیلومتر استفاده کرد و به‌ جای این‌ها از واحد نجومی (Astronomical Unit به اختصار AU) استفاده می‌شود. میانگین فاصله زمین تا خورشید حدود ۱۵۰ میلیون کیلومتر است که به این فاصله، یک واحد نجومی گفته می‌شود. فاصله سیاره‌های منظومه شمسی از خورشید بر حسب فاصله نجومی، به شرح زیر است:

عطارد: حدود AU ۰/۴

زهره: حدود AU ۰/۷

زمین: AU ۱

مریخ: حدود AU ۱/۵

مشتری: حدود AU ۵/۲

زحل: حدود AU ۹/۵

اورانوس: حدود AU ۱۹/۲

نپتون: حدود AU ۳۰/۱

سیاره کوتوله پلوتون: حدود AU ۳۹/۰

مدار و نحوه حرکت سیارات منظومه خورشیدی چگونه است؟

منظومه شمسی یا منظومه خورشیدی دارای یک خاصیت مشخص است؛ سیاره‌ها در مسیری معین و با سرعتی مشخص به دور خورشید گردش می‌کنند. سیاره‌ها دارای دو گردش هستند: حرکت انتقالی و حرکت وضعی.

گردش وضعی سیارات

چرخش سیاره‌ها به دور خود حرکت وضعی نامیده می‌شود و وقوع شبانه‌روز یکی از نتایج این نوع حرکت است. سرعت چرخش هر سیاره به دور خود با سایر سیاره‌ها متفاوت است؛ بنابراین طول شبانه‌روز در سیاره‌ها برابر نیست.

یک شبانه‌روز زمینی، یا یک دور چرخش کامل زمین به گرد خودش، ۲۳ ساعت و ۵۶ دقیقه طول می‌کشد. این در حالی است که یک دور چرخش کامل عطارد به گرد خودش طی ۵۸ روز زمینی صورت می‌گیرد. لازم به ذکر است سرعت چرخش سیاره‌ها در استوا و قطب‌ها متفاوت است. در ادامه مدت زمان و سرعت چرخش سیاره‌ها به دور خودشان را مشاهده می‌کنید.

عطارد: ۵۸ روز با سرعت ۱۰/۸۳ کیلومتر بر ساعت

زهره: ۲۴۳ روز با سرعت ۶/۵۲ کیلومتر بر ساعت

زمین: ۲۳ ساعت و ۵۶ دقیقه با سرعت ۱۵۷۴ کیلومتر در ساعت

مریخ: ۲۴ ساعت و ۳۶ دقیقه با سرعت ۸۶۶ کیلومتر در ساعت

مشتری: ۹ ساعت و ۵۵ دقیقه با سرعت ۴۵۵۸۳ کیلومتر در ساعت

زحل: ۱۰ ساعت و ۳۳ دقیقه با سرعت ۳۶۸۴۰ کیلومتر بر ساعت

اورانوس: ۱۷ ساعت با سرعت ۱۴۷۹۴ کیلومتر در ساعت

نپتون: ۱۶ ساعت با سرعت ۹۷۱۹ کیلومتر در ساعت

در نتیجه سیاره مشتری با بیشترین سرعت و سیاره زهره با کمترین سرعت به دور خود می‌چرخند. این ارقام را در جدول زیر نیز مشاهده می‌کنید.

گردش انتقالی سیارات

حرکت سیاره‌ها به دور خورشید، حرکت انتقالی نامیده می‌شود و این گردش ناشی از اعمال جاذبه ستاره میزبان به سیاره‌ منظومه‌اش است. با دور شدن سیاره از ستاره میزبان، سرعت مداری کمتر و مدت زمان گردش انتقالی بیشتر می‌شود. در ادامه مشاهده خواهید کرد که گردش هر سیاره منظومه شمسی به دور خورشید چند روز زمینی طول می‌کشد:

عطارد: ۸۸ روز؛ پس یک فرد ۱۵ ساله در زمین، ۶۲ سال سن در عطارد خواهد داشت!

زهره: ۲۲۴/۷ روز؛ پس یک فرد ۱۵ ساله در زمین، ۲۴ سال سن در زهره خواهد داشت.

زمین: ۳۶۵/۲۶ روز

مریخ: ۶۸۶/۹۸ روز معادل حدود ۱/۸ سال؛ پس یک فرد ۱۵ ساله در زمین، ۸ سال سن در سیاره مریخ خواهد داشت.

مشتری: ۴۳۳۲/۸۲ روز معادل حدود ۱۱ سال؛ پس یک فرد ۱۵ ساله در زمین، کمی بیش از یک سال دارد.

زحل: ۱۰۷۵۵/۷ روز معادل حدود ۳۰ سال

اورانوس: ۳۰۶۸۷/۱۵ روز معادل حدود ۸۴ سال

نپتون: ۶۰۱۹۰/۰۳ روز معادل حدود ۱۶۵ سال

پلوتو: ۹۰۵۵۳ روز معادل حدود ۲۴۸ سال

حقایقی جذاب درباره سیاره‌های منظومه شمسی

۱. به جز زمین، سایر سیاره‌ها به نام خدایان اساطیر رومی و یونانی نامگذاری شده‌اند.

۲. سطح سیاره عطارد به خاطر برخورد شهاب‌سنگ‌ها همچون ماه چهره‌ای آبله‌گون دارد. این دهانه‌های برخوردی به افتخار دانشمندان، هنرمندان، موسیقی‌دانان و نویسندگان مشهور نامگذاری شده‌اند.

۳. سطح زهره پوشیده از کوه‌ها و آتشفشان‌هایی است که برخی از آن‌ها احتمالا هنوز فعالند. با این حال رسیدن به سطح زهره سخت و خطرناک است؛ زیرا فشار هوا آنقدر شدید است که می‌تواند هر شی خارجی را خرد کند.

۴. زمین تنها سیاره دارای حیات است. اتمسفر زمین از ساکنان آن در برابر برخوردهای سهمگین شهاب‌ها و سیارک‌ها و همچنین اشعه‌های خطرناک کیهانی محافظت می‌کند.

۵. سیاره سرخ‌فام مریخ، بیش از هر سیاره دیگری میزبان ماموریت‌های فضایی در ۶۰ سال گذشته بوده است.

۶. جرم مشتری ۲ برابر بیشتر از مجموع جرم سایر سیاره‌های منظومه شمسی است. این سیاره که به غول گازی منظومه‌ شمسی معروف است، با گرانش بالایی که دارد بیشتر اجرام صخره‌ای و بزرگ سرگردان منظومه شمسی را جذب و مانع برخورد آن‌ها به زمین می‌شود.

۷. اورانوس به سیاره کج معروف است. به نظر می‌رسد در زمان شکل‌گیری منظومه‌ شمسی، جرمی بزرگ به این سیاره برخورد و آن را کج کرده است.

۹. نپتون در حال حاضر دورترین سیاره است و بیش از ۴ ساعت طول می‌کشد تا نور خورشید به نپتون برسد.

۱۰. به جز نپتون و اورانوس، ۶ سیاره دیگر با چشم غیرمسلح قابل رویت هستند.

۱۱. اورانوس اولین سیاره‌ای است که با استفاده از تلسکوپ در سال ۱۷۸۱ کشف شد.

تعداد قمرهای هر سیاره منظومه شمسی

شاید تصویر کنید سیارات دیگر منظومه خورشیدی مانند زمین فقط یک قمر دارند، اما جالب است بدانید برخی از سیاره‌ها دارای ده‌ها قمر هستند، این در حالی است که سیارات بدون قمر نیز داریم. در جدول زیر تعداد قمرهای سیاره‌ها نشان داده شده است. پیشنهاد می‌کنیم برای آشنایی با قمرهای منظومه شمسی مقاله ما را بخوانید.

ترین‌های منظومه‌ شمسی!

۱. عطارد سریع‌ترین سیاره منظومه‌ شمسی، به سیاره گریزپا معروف است؛ به همین علت در زبان فارسی عطارد را تیر نامیده‌اند.

۲. زهره داغ‌ترین عضو منظومه‌ شمسی است. اگرچه عطارد نزدیک‌ترین سیاره به خورشید است اما گرم‌ترین نیست. زهره به دلیل جو غلیظ و سمی که از ابرهای اسید سولفوریک ساخته شده است بسیار داغ است و متوسط دما در سطح آن ۴۶۵ درجه سانتی‌گراد است.

۳. اورانوس با حداقل دمای ۲۲۴- درجه سانتی‌گراد، با وجود اینکه نپتون از خورشید دورتر است، سردترین سیاره منظومه شمسی محسوب می‌شود. دانشمندان دلیل این پدیده را دمای داخلی بیشتر نپتون می‌دانند؛ همچنین نپتون کمی بیشتر از اورانوس، متان را در خود نگه می‌دارد.

۴. سیاره زهره طولانی‌ترین روزها را دارد؛ همان‌طور که گفته شد یک روز در زهره معادل ۲۴۳ روز زمینی است.

۵. مشتری کوتاه‌ترین روزها را دارد؛ یک روز در سیاره مشتری حدود ۹ ساعت طول می‌کشد.

۶. کوه المپوس (Olympus) در مریخ با ارتفاعی نزدیک به سه برابر اورست، بلندترین کوه و قله آتشفشانی منظومه شمسی است.

۷. مشتری بزرگ‌ترین سیاره منظومه شمسی بوده و به همین دلیل به نام پادشاه خدایان رومی یعنی ژوپیتر (Jupiter) نامگذاری شده است. این سیاره به قدری بزرگ بوده که می‌توان ۱۱ زمین را در امتداد استوای آن قرار داد.

۸. عطارد کوچکترین سیاره منظومه‌ شمسی است.

۹. زحل با چگالی کمتر از آب، سبک‌ترین سیاره منظومه‌ شمسی به شمار می‌رود. یعنی اگر بتوانید راهی برای قرار دادن آن در یک استخر عظیم پیدا کنید، روی آب شناور می‌شود!

۱۰. سیاره مشتری میزبان بزرگ‌ترین طوفان منظومه‌ شمسی است. طوفان بزرگ این سیاره معروف به لکه سرخ بزرگ (Great Red Spot) که شباهت زیادی نیز به چشم انسان دارد، ۱/۵ تا ۳ برابر زمین است!

در همین رابطه بخوانید: اگر در سیاره‌های دیگر لباس فضانوردی نپوشیم چه اتفاقی می‌افتد؟

سیاره‌های کوتوله منظومه شمسی

در سال ۲۰۰۶ اتحادیه بین‌المللی نجوم که مسئولیت طبقه‌بندی اجرام آسمانی را برعهده دارد، دسته جدیدی از اجرام کیهانی را اعلام کرد. نهمین سیاره منظومه شمسی یعنی پلوتو به همراه چهار جرم دیگر این منظومه به نام‌های اریس (Eris)، هائومیا (Haumea)، ماکی‌ماکی (Makemake) و سرس (Ceres) که همگی کوچکتر از قمر زمین هستند، در این گروه جدید موسوم به سیاره‌های کوتوله طبقه‌بندی شدند. البته برخی از اخترشناسان معتقدند ممکن است ۵۰ سیاره کوتوله در سامانه خورشیدی ما وجود داشته باشد.

اریس (Eris)، بزرگترین سیاره کوتوله در میان این سیاره‌ها فقط کمی بزرگتر از پلوتون بوده و قطر آن ۲۳۲۶ کیلومتر است. اریس که در سال ۲۰۰۳ کشف شد، یک قمر به نام دیسنومیا (Dysnomia) دارد. این سیاره کوتوله در فاصله‌ای معادل ۶۸ برابر فاصله زمین تا خورشید به دور تنها ستاره منظومه ما می‌چرخد ​​و ۵۶۱.۴ سال زمینی طول می‌کشد تا به دور خورشید یک گردش کامل کند. مدار اریس در میان تمام سیاره‌های کوتوله سامانه خورشیدی بیشترین انحراف را دارد و یک شبانه‌روز در در این جرم آسمانی ۲۵.۹ ساعت است.

پلوتو یا پلوتون که در سال ۱۹۳۰ کشف شد، با ۵ قمر به طور متوسط ​​در فاصله‌ای برابر ۳۹.۵ برابر فاصله زمین تا ستاره منظومه شمسی به دور خورشید می‌چرخد و قطر آن ۲۳۰۲ کیلومتر است. یک گردش کامل این سیاره به دور خورشید ۲۴۷.۹ سال زمینی به طول می‌انجامد و شبانه‌روز آن ۶.۳۹ برابر شبانه‌روز زمین است.

دیگر سیاره کوتوله منظومه شمسی به نام هائومیا در سال ۲۰۰۳ کشف شد. این سیاره کوتوله با دو قمر شکل بسیار کشیده‌ای دارد و طولانی‌ترین بعد آن حدود ۱۹۶۰ کیلومتر است. هائومیا بسیار سریع به دور محور خود می‌چرخد ​​و با ۳.۹ ساعت کوتاه‌ترین شبانه‌روز را در میان تمام سیاره‌های کوتوله دارد. این سیاره کوتوله که فاصله‌اش تا خورشید ۴۳.۱ برابر فاصله زمین تا این ستاره است، نزدیک به ۲۸۲ سال زمینی طول می‌کشد تا یک مدار به دور خورشید را کامل کند.

ماکی‌ماکی نیز نخستین بار در سال ۲۰۰۵ رصد شد و قمر شناخته‌شده‌ای ندارد. فاصله این جرم آسمانی تا خورشید ۴۵.۳ برابر فاصله زمین تا خورشید است ​​و بیش از ۳۰۵ سال زمینی طول می‌کشد تا یک دور کامل گرد ستاره منظومه شمسی بچرخد. هر شبانه‌روز ماکی‌ماکی ۲۲.۵ ساعت بوده و قطر آن ۱۴۲۰ کیلومتر است.

همچنین سرس که اولین رصد آن در سال ۱۸۰۱ صورت پذیرفت، ابتدا سیاره و سپس سیارک نامیده شد، اما در سال ۲۰۰۶ دوباره در دسته سیاره‌های کوتوله قرار گرفت. سرس نزدیک‌ترین سیاره کوتوله به زمین است که فاصله آن تا خورشید تنها ۲.۸ برابر فاصله زمین تا این ستاره بوده و هیچ قمر شناخته‌شده‌ای ندارد. هر سال سرس ۴.۶ سال زمینی و هر شبانه‌روز آن ۹.۱ ساعت است.

منظومه‌ شمسی آنلاین

به کمک لینک‌های زیر می‌توانید منظومه‌ شمسی را آنلاین رصد کنید:
۱. سامانه Eyes On The Solar System ناسا
۲. سامانه اسکای‌مپ
۳. همچنین در  اسپاش نیز می‌توانید منظومه‌ شمسی را در دو حالت دو بعدی و سه بعدی تماشا کرده و اطلاعاتی درباره سیاره‌های آن به‌دست آورید.