عطارد سریع‌ترین و کوچک‌ترین سیاره منظومه شمسی به شمار می‌رود که یکی از دلایل شهرت آن فاصله نزدیکش به خورشید است. در این مطلب طی گفتگوی آیناز فیض‌اله‌پور، خبرنگار اسپاش، و محمدرضا فتحی، کارشناس نجوم پژوهشسرای ابوریحان بیرونی مشهد، به بررسی سیاره عطارد پرداخته شده است.
سیاره عطارد
آیناز فیض‌اله‌پور :
سیاره عطارد را معرفی کنید و جهت آشنایی با این سیاره مقدمه‌ای مختصر توضیح دهید.
محمدرضا فتحی:
عطارد یا مرکوری (Mercury) کوچک‌ترین و داخلی‌ترین سیاره در منظومه شمسی بوده و دارای کوتاه‌ترین دوره چرخش به دور خورشید (۸۸.۹۷ روز زمینی) است و نام مرکوری را نیز بر اساس اساطیر رومی برای عطارد برگزیده‌اند. با اینکه عطارد نزدیک‌ترین فاصله با خورشید را در میان سیاره‌های منظومه شمسی دارد، داغ‌ترین سیاره نیست و این لقب به دلیل جو متراکم به سیاره همسایه آن یعنی زهره تعلق دارد.
نام دیگر سیاره عطارد
آیناز فیض‌اله‌پور:
اطلاعات شناسنامه‌ای این سیاره را معرفی کنید.
محمدرضا فتحی:
عطارد که با نام سیاره تیر نیز شناخته میشود، در میان سیاره‌های منظومه شمسی، کمترین انحراف محوری و بزرگ‌ترین گریز از مرکز مداری را دارد. سطح پر از گودال این سیاره مثل سطح قمر زمین بوده که فعالیت آن در میلیون‌ها سال گذشته را نشان می‌دهد.
سیاره عطارد دارای جوی رقیق بوده و اختلاف دمای بالایی دارد؛ به شکلی که دمای آن در نواحی استوایی، شب‌ها به منفی ۱۷۳ درجه سانتی‌گراد و روزها به ۴۲۷ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. دما در قطب‌های این سیاره نیز منفی ۹۳ درجه سانتی‌گراد است. همچنین عطارد هیچ‌گونه قمر طبیعی ندارد.
در همین رابطه بخوانید: اسم ستاره های کهکشان راه شیری
در همین رابطه بخوانید: صورت فلکی شکارچی
آیناز فیض‌اله‌پور:
برای کاوش سیاره عطارد کدام کاوشگرها به سمت این سیاره ماموریت داشته‌اند؟
محمدرضا فتحی:
تا به امروز دو ماموریت فضایی عطارد را کاوش کرده‌اند؛ کاوشگر مارینر (Mariner) در سال ۱۹۷۴ و کاوشگر مسنجر (MESSENGER) در سال ۲۰۰۴ به سوی این سیاره فرستاده شده‌اند و هر دو به ناسا تعلق دارند. البته فضاپیمای بپی کولومبو (BepiColombo) هم قرار است طی سال‌های آتی به این سیاره برسد.
شگفتی‌های سیاره عطارد
آیناز فیض‌اله‌پور :
این سیاره چگونه شکل گرفته است؟
محمدرضا فتحی:
پس از گذشت سال‌ها از عصر فضا (Space Age)، هنوز بحث‌های زیادی بر سر نحوه تشکیل سیاره‌ها وجود دارد و دانشمندان هنوز از نحوه شکل‌گیری آن‌ها مطمئن نیستند. در حال حاضر، دو تئوری اساسی در مورد تشکیل سیاره‌ها مطرح است:
۱. نظریه تجمع هسته که در رابطه با سیاره‌های سنگی از جمله عطارد می‌تواند به واقعیت نزدیک باشد.
۲. نظریه ناپایداری دیسک که در موررد سیاره‌های گازی صادق است.
آیناز فیض‌اله‌پور:
نظریه تجمع هسته در رابطه با سیاره عطارد چطور بیان میشود؟
محمدرضا فتحی:
تقریبا ۴/۶ میلیارد سال پیش، منظومه شمسی ابری از گاز و غبار موسوم به «سحابی خورشیدی» بود که جاذبه باعث فروپاشی مواد و چرخش سریع آن‌ها شد و خورشید در مرکز این سحابی شکل گرفت. پس از تشکیل خورشید، سایر مواد متراکم شده و ذره‌های کوچک‌تر به دلیل نیروی جاذبه، به هم پیوستند و تبدیل به ذره‌های بزرگ‌تر شدند.
بادهای خورشیدی ذره‌های سبک‌تر را دور کردند و فقط مواد سنگی و سنگین در نزدیکی خورشید باقی ماندند که سیاره‌های سنگی مثل عطارد را تشکیل دادند.
آیناز فیض‌اله‌پور:
عطارد در ابتدای تشکیل خود چگونه بوده است؟
محمدرضا فتحی:
مانند زمین، در ابتدا هسته فلزی سیاره عطارد شکل گرفت و بعد عناصر سبک‌تر، گوشته و پوسته آن را به وجود آوردند.
آیناز فیض‌اله‌پور:
ویژگی‌ها و ساختار این سیاره را بیان کنید.
محمدرضا فتحی:
به دلیل نزدیکی عطارد به خورشید، دمای سطح آن در طول روز می‌تواند به ۴۵۰ درجه سانتی‌گراد هم برسد. با این حال، از آنجا که عطارد فاقد جوی قوی برای به دام انداختن گرما است، دمای سطح آن در شب تا منفی ۱۷۰ درجه سانتی‌گراد هم کاهش می‌یابد. در نتیجه سیاره عطارد بیشترین اختلاف دما را در میان سیاره‌های منظومه شمسی دارد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
دهانه‌های برخوردی روی این سیاره چگونه شکل گرفتند؟
محمدرضا فتحی:
عطارد به دلیل نداشتن جو قوی، پر از گودال و حفره‌های شهاب‌سنگی است. حدود ۴ میلیارد سال پیش، سیارکی با وسعت ۱۰۰ کیلومتر با عطارد برخورد کرد. قدرت این برخورد برابر با یک تریلیون مگاتن بمب بود و بر اثر این برخورد دهانه بزرگی به قطر بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر، یعنی با وسعت ایالت تگزاس آمریکا به وجود آمد که حوزه کالریس (Caloris) نامیده میشود. همچنین دراثر برخوردی دیگر، محور گردش این سیاره منحرف شد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
آیا روی سیاره عطارد یخ وجود دارد؟
محمدرضا فتحی:
فضاپیمای مسنجر ناسا در سال ۲۰۱۲ موفق شد یخ‌آب را در حفره‌های اطراف قطب شمال این سیاره کشف کند که احتمالا منشا آن از دنباله‌دارها و شهاب‌سنگ‌ها سرچشمه می‌گیرد.
در همین رابطه بخوانید: سیاره چیست
آیناز فیض‌اله‌پور:
پدیده انقباض چگونه برای این سیاره رخ می‌دهد؟
محمدرضا فتحی:
عطارد نه تنها در گذشته کوچک شده، بلکه انقباض آن تا امروز هم ادامه دارد. این سیاره کوچک از صفحه‌ای سراسری تشکیل شده که روی هسته آهنی آن را گرفته است. این هسته در حال سرد شدن بوده و با سرد شدن آن، حجم سیاره هم کاهش می‌یابد. این فرایند به مچاله شدن سطح سیاره منجر شده و صخره‌ها و دره‌های لخته‌مانندی به وجود آورده است. طول بعضی از این صخره‌ها بیش از صدها کیلومتر بوده و ارتفاع آن‌ها به بیش از یک کیلومتر هم می‌رسد. برای مثال طول، عرض و عمق دره عظیم عطارد به ترتیب ۹۹۷، ۴۰۰ و ۳۲۰۰ کیلومتر است.
به گفته دانشمندان سن کم دره‌ها نشان می‌دهد عطارد هم مانند زمین، سیاره فعالی از نظر تکتونیکی (Tectonics) است؛ با این تفاوت که فضای داخلی عطارد روز به روز سردتر و سیاره فشرده میشود.
آیناز فیض‌اله‌پور:
در این سیاره زمین‌لرزه وجود دارد؟
محمدرضا فتحی:
بله. بر اساس بررسی صخره‌های سطح عطارد، این سیاره زمانی دچار زمین‌لرزه یا عطاردلرزه شده است که این نشان می‌دهد زمین، تنها سیاره فعال تکتونیکی نیست. همچنین در گذشته، سطح عطارد دچار تلاطم‌های آتشفشانی شده است که احتمالا حدود ۳/۵ میلیارد سال پیش به پایان رسیده‌اند.
آیناز فیض‌اله‌پور :
جو این سیاره توسط کدام کاوشگر آشکار شد؟
محمدرضا فتحی:
کاوشگر مارینر-۱۰.
آیناز فیض‌اله‌پور:
ترکیب جوی این سیاره از کدام گازها تشکیل شده است؟
محمدرضا فتحی:
عطارد جوی به شدت رقیق و متغیر دارد. اگزوسفر (Exosphere)، بیرونی‌ترین لایه اتمسفر سیاره عطارد، ترکیبی از هیدروژن، هلیوم، اکسیژن، سدیم، کلسیم، پتاسیم و بخار آب است.
قبل از سال ۱۹۷۴، بر سر وجود جو عطارد اختلاف نظر وجود داشت و تصور می‌شد عطارد هم مانند ماه، فاقد جو باشد. پس از رسیدن فضاپیمای مارینر-۱۰ به این سیاره در سال ۱۹۷۴، اگزوسفر رقیق آن کشف شد و فضاپیمای مسنجر در سال ۲۰۰۸ اطلاعات دقیق‌تری از اگزوسفر عطارد ارسال کرد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
میدان مغناطیسی این سیاره چگونه عمل می‌کند؟
محمدرضا فتحی:
عطارد با وجود اندازه کوچک، میدان مغناطیسی سراسری و بزرگی با دو قطب دارد. میدان مغناطیسی سیاره عطارد با قدرتی معادل تقریبا ۱/۱ درصد قدرت میدان مغناطیسی زمین، برخلاف کره آبی به خوبی با محور چرخش سیاره تراز شده است. بر اساس اندازه‌گیری‌های هر دو کاوشگر مارینر-۱۰ و مسنجر، میدان مغناطیسی این سیاره، قدرت و شکل پایداری دارد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
نامتراکم بودن میدان مغناطیسی این سیاره توسط کدام کاوشگر کشف شد؟
محمدرضا فتحی:
کاوشگر مسنجر در اکتبر۲۰۰۸ نشان داد میدان مغناطیسی عطارد به دلیل برخورد با طوفان‌های مغناطیسی می‌تواند بسیار نامتراکم و نفوذپذیر باشد.
رصد سیاره عطارد
آیناز فیض‌اله‌پور:
عبور این سیاره به چه شکل است؟ آیا از زمین قابل مشاهده است؟
محمدرضا فتحی:
بله. گذر این سیاره به دلیل نزدیک بودن به خورشید و قفل گرانشی (Gravitational Locking)، در مقابل این ستاره دیده میشود. گذار یا عبور عطارد از مقابل خورشید زمانی رخ می‌دهد که این سیاره به صورت مستقیم بین خورشید و سیاره جلوتر عبور کند و در مقابل صفحه خورشیدی ظاهر گردد. سیاره عطارد طی گذار به صورت نقطه سیاه کوچکی دیده میشود که از مقابل دیسک بزرگ نارنجی‌رنگ خورشید عبور می‌کند.
آیناز فیض‌اله‌پور:
آخرین گذر این سیاره چه زمانی بوده است؟
محمدرضا فتحی:
این سیاره آخرین بار در سال ۱۹۸۷ از مقابل خورشید مشاهده شد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
بادهای خورشیدی در این سیاره چگونه‌اند؟
محمدرضا فتحی:
میدان مغناطیسی عطارد از قدرت کافی برای منحرف کردن بادهای خورشیدی و ایجاد مگنتوسفر (Magnetosphere) برخوردار است. مگنتوسفر عطارد برای به دام انداختن پلاسمای باد خورشیدی، قدرت کافی را دارد و در مشاهده‌های فضاپیمای مارینر-۱۰، پلاسمای کم‌انرژی در اطراف آن تشخیص داده شد. انفجار ذره‌های پرانرژی در بخشی از مگنتوسفر سیاره که در جهت باد خورشیدی حرکت می‌کند، نشان‌دهنده ماهیت متغیر آن است.
آیناز فیض‌اله‌پور:
مدار و گردش این سیاره چگونه است؟
محمدرضا فتحی:
عطارد در میان سیاره‌های منظومه شمسی بیشترین گریز از مرکز را دارد و تکمیل مدارش به دور خورشید، بیش از ۸۷ روز به طول می‌انجامد. مدار سیاره مذکور ۷ درجه به سمت صفحه مداری زمین انحراف دارد و انحراف محوری آن برابر با ۰/۰۲۷ درجه بوده که حتی از انحراف محوری مشتری، یعنی ۳/۱ درجه هم کمتر است. حرکت سیاره عطارد به دور مدار خود بسیار کند بوده و یک روز در آن معادل ۵۹ روز زمینی می‌گذرد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
گذر این سیاره چه زمان‌هایی رصد میشود؟
محمدرضا فتحی:
گذار سیاره عطارد در مقایسه با زمین بیشتر از گذار آن در مقایسه با زهره اتفاق می‌افتد و در هر قرن، ۱۳ یا ۱۴ بار تکرار میشود. عبور عطارد از مقابل خورشید معمولا در نوامبر یا مه رخ می‌دهد. چند گذار قبلی در ۱۵نوامبر۱۹۹۹، ۷مه۲۰۰۳، ۸نوامبر۲۰۰۶، ۹مه۲۰۱۶، ۱۱نوامبر۲۰۱۹ رخ داده‌اند و عبور بعدی ۱۳نوامبر۲۰۳۲ خواهد بود.
در ۳ژوئن۲۰۱۴، مریخ‌نورد کنجکاوی (Curiosity) ناسا گذار سیاره عطارد از مقابل خورشید را رصد کرد و این اولین باری بود که گذار یک سیاره از سیاره‌ای غیر از زمین رصد می‌شد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
رصد این سیاره در فازهای مختلف چگونه است؟
محمدرضا فتحی:
عطارد هم مثل ماه و زهره، فازهای مشخصی از خود نشان می‌دهد و وقتی در فاز کامل قرار دارد، درخشان‌تر از همیشه است. با این که عطارد به خاطر انحراف مداری در فاز کامل در دورترین فاصله از زمین قرار دارد، تنها در این فاصله به بیشترین حد درخشندگی می‌رسد. با این حال، به دلیل نزدیکی عطارد به خورشید، رصد کامل آن در فاز کامل ناممکن است و تنها در فازهای اول و چهارم به خوبی رصد میشود. فازهای یک‌چهارم اول و آخر در منتهی‌الیه شرق و غربی خورشید رخ می‌دهند.
روش دیگر برای رصد سیاره عطارد، در روز و در شرایط مناسب به ویژه در یک‌چهارم اول و آخر است. در طول رصد، به دلیل خطر آسیب به چشم، تلسکوپ را به سمت خورشید قرار ندهید. در رصدهای زمینی، تنها یک دیسک جزئی درخشان با جزئیات محدود مشاهده میشود. به همین دلیل، دو فضاپیمای مارینر-۱۰ و مسنجر برای بررسی دقیق‌تر به این سیاره ارسال شدند. گفتنی است تلسکوپ فضایی هابل به دلیل اجتناب از آسیب‌های خورشیدی نمی‌تواند عطارد را رصد کند.
آیناز فیض‌اله‌پور:
مشاهده این سیاره از زمین ممکن است؟
محمدرضا فتحی:
بله. اولین مشاهده‌های عطارد با تلسکوپ‌های مستقر در زمین را گالیله در قرن هفدهم انجام داد؛ البته تلسکوپ او قدرت کافی را برای تشخیص فازهای عطارد نداشت. در سال ۱۶۳۱، پیر گاسندی (Pierre Gassendi)، ستاره‌شناس فرانسوی، طبق پیش‌بینی یوهانس کپلر (Johannes Kepler)، ستاره‌شناس آلمانی، اولین مشاهده‌های تلسکوپی از عبور این سیاره از مقابل خورشید را ثبت کرد. در سال ۱۶۳۹، جیوانی زوپی (Giovanni Zupi)، ستاره‌شناس ایتالیایی، از تلسکوپ برای کشف شباهت فازهای این سیاره با ماه و زهره استفاده نمود.
اختفا (Occultation)، پدیده‌ای نادر در ستاره‌شناسی، زمانی رخ می‌دهد که یک سیاره از مقابل سیاره‌ای دیگر بگذرد. عطارد و زهره هر چند قرن یک بار از مقابل یکدیگر عبور می‌کنند و تنها تاریخ این رویداد، ۲۸می۱۷۳۷ بوده که توسط جان بویس (John Bevis)، ستاره‌شناس انگلیسی، در رصدخانه سلطنتی گرینویچ (Royal Observatory, Greenwich) انگلستان ثبت شده است. اختفای بعدی عطارد به وسیله زهره در ۳دسامبر۲۱۳۳ خواهد بود.
عطارد به دلیل مشکلات رصد، در طول تاریخ کمتر از سایر سیاره‌ها بررسی شده است. در دهه ۱۸۸۰، جووانی اسچیاپارلی (Giovanni Schiaparelli)، ستاره‌شناس ایتالیایی، این سیاره را دقیق‌تر بررسی کرد و دوره چرخش آن را ۸۸ روز ارائه کرد. در ژوئن۱۹۶۲، دانشمندان اتحاد جماهیر شوروی اولین سیگنال رادار عطارد را دریافت نمودند. سه سال بعد، رصدهای گوردون پتنگیل (Gordon Pettengill)، ستاره‌شناس آمریکایی، با تلسکوپی ۳۰۰ متری در پورتوریکو آمریکا نشان داد مدت گردش این سیاره به دور خود ۵۹ روز است.
فاصله عطارد تا خورشید
آیناز فیض‌اله‌پور:
فاصله سیاره عطارد تا خورشید دقیقا چقدر است؟
محمدرضا فتحی:
فاصله سیاره عطارد تا خورشید حدودا ۴۷ میلیون کیلومتر است و ۳/۲ دقیقه طول میکشد تا نور خورشید به این سیاره برسد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
آیا قادر به برقراری ارتباط بین زمین و این سیاره هستیم؟
محمدرضا فتحی:
بله، اما خیلی دیر. اگر تماسی برقرار کنیم حدودا ۵ دقیقه طول میکشد تا امواج رادیویی به زمین برسند.
آیناز فیض‌اله‌پور:
روی سطح این سیاره برجستگی وجود دارد؟
محمدرضا فتحی:
بله. با توجه به برخوردهای زیاد به این سیاره، گودال‌ها و برجستگی‌های بسیاری وجود دارد.
کاوش عطارد
آیناز فیض‌اله‌پور:
ماموریت مارینر-۱۰ از پرتاب تا کاوش سیاره عطارد چگونه انجام شد؟
محمدرضا فتحی:
مارینر-۱۰ اولین فضاپیمایی بود که از عطارد بازدید کرد. این فضاپیما تصاویر واضحی از سیاره عطارد را به زمین فرستاد و توانست محیط و سطح این سیاره را بررسی کند. این فضاپیما همچنین اولین فضاپیمایی بود که هم‌زمان در یک ماموریت از دو سیاره بازدید نمود. ناسا با وجود مشکلات مکانیکی مختلف در طول این ماموریت، اطلاعات زیادی از طریق مارینر-۱۰ به دست آورد؛ بنابراین فضاپیمای مذکور را می‌توان اولین مانور مهارت ناسا دانست.
آیناز فیض‌اله‌پور:
چه مشکلاتی قبل از پرتاب این کاوشگر وجود داشتند؟
محمدرضا فتحی:
قبل از پرتاب مارینر-۱۰ در ۳نوامبر۱۹۷۳ از منطقه دماغه کاناورال آمریکا، اطلاعات کمی درباره همسایگان منظومه شمسی وجود داشت. مارینر-۱۰ با سرعت زیادی از زهره و عطارد بازدید کرد. آن زمان ستاره‌شناسان درباره چگالی زیاد سیاره عطارد و جنس هسته آن کنجکاو بودند. بر اساس فرضیه‌هایی که ناسا قبلا مطرح کرده بود دلیل این چگالی زیاد، تراکم چشمگیر فلز در هسته این سیاره بود، اما سوال‌هایی هم درباره جنس دقیق هسته و نحوه تشکیل عطارد وجود داشت.
همچنین دانشمندان به دنبال بررسی واکنش سیاره عطارد درمقایسه با بادهای خورشیدی بودند. میدان مغناطیسی زمین از ما در برابر ذره‌های خورشیدی محافظت می‌کند. بعضی از ذره‌ها با فرار از میدان مغناطیسی، در بخش‌های قطبی باعث به وجود آمدن شفق‌های قطبی می‌شوند. مارینر-۱۰ توانست بعضی از رازهای مربوط به سیاره عطارد را فاش کند. برای ساخت این فضاپیما در سال ۱۹۷۳، حدود ۱۰۰ میلیون دلار هزینه صرف شد که تقریبا معادل نیم‌میلیارد دلار امروزی است.
آیناز فیض‌اله‌پور:
مشکلات این کاوشگر در مسیر حرکت چه بود؟
محمدرضا فتحی:
مقرر شده بود که مارینر-۱۰ از زهره بازدید کند. ناسا نه تنها باید این فضاپیما را سالم نگه می‌داشت، بلکه باید مطمئن می‌شد روی مسیر صحیح قرار دارد تا به سلامت به مقصد بعدی خود یعنی سیاره عطارد برسد. فضاپیمای مذکور در مسیر سیاره زهره با مشکلات مکانیکی متعددی روبه‌رو شد. بلافاصله پس از پرتاب، ناسا دریافت گرم‌کن‌های دوربین تلویزیونی روی این فضاپیما غیرفعال هستند.
بخش کنترل ماموریت، دستوری برای غیرفعال‌سازی و سپس فعال‌سازی مجدد این گرم‌کن‌ها ارسال کرد که موفقیت‌آمیز نبود. خوشبختانه دمای دوربین در نهایت به ثبات رسید.
این تنها مشکل مارینر-۱۰ در مسیر زهره نبود و به دلیل بروز مشکل در آنتن‌های فضاپیما، برقراری ارتباط و انتقال داده‌ها هم دچار مشکل شد. همچنین مارینر ۱۶ درصد از سوخت کنترلی خود را در ۲۸ژانویه از دست داد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
سالم رسیدن این کاوشگر به این سیاره چگونه صورت گرفت؟
محمدرضا فتحی:
مارینر-۱۰ در ۲۹مارس۱۹۷۴ به سیاره عطارد رسید و اولین تصاویر دریافتی از آن، سیاره‌ای متروک را نشان می‌داد که سطح آن شبیه به سطح ماه بود. حفره‌ها و زمین خشک آن در تصاویر دیده می شدند، اما یکی از تفاوت‌های عمده عطارد با قمر زمین، وجود صخره‌ها و دره‌های عمیق بود. به عقیده دانشمندان، پوسته سیاره عطارد به مرور زمان چروک شده است.
یکی از موفقیت‌های شگفت‌انگیز مارینر-۱۰، بررسی میدان مغناطیسی عطارد بود. براساس نتایج، عطارد میدان مغناطیسی کوچکی داشت که معادل یک‌شانزدهم میدان مغناطیسی زمین است. به عقیده دانشمندان، میدان مغناطیسی عطارد از داخل این سیاره سرچشمه می‌گیرد، نه بر اثر تعامل این سیاره با بادهای خورشیدی.
فضاپیمای مذکور موفق شد جو رقیق هلیومی در اطراف عطارد را کشف کند. در عبورهای بعدی، مشکلات متعددی برای مارینر به وجود آمد که با وجود آن‌ها اطلاعات ارزشمندی را به زمین فرستاد. سرانجام ناسا آن را در ۲۴مارس۱۹۷۵ و پس از اتمام سوخت فضاپیما برای همیشه خاموش کرد. مارینر-۱۰ احتمالا هنوز هم در حال گردش به دور خورشید است.
آیناز فیض‌اله‌پور:
ماموریت مسنجر در چه سالی بود؟
محمدرضا فتحی:
ماموریت بعدی ناسا برای بررسی عطارد، فضاپیمای مسنجر بود که در سال ۲۰۰۸ پرتاب شد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
هدف فضاپیمای مسنجر چه بود؟
محمدرضا فتحی:
نام انگلیسی مسنجر، اولین مدارپیمای عطارد، سرواژه کلمه‌های «سطح عطارد، محیط اطراف، شیمی زمین‌شناسی و مسافت‌یابی» (Mercury Surface Space Environment Geochemistry and Ranging) است. این فضاپیمای ۴۵۳ کیلوگرمی نزدیک‌ترین همسایه خورشید را بررسی کرد و اطلاعات و تصاویری از نحوه تشکیل حفره‌ها و چشم‌اندازهای اسرارآمیز آن فرستاد.
ماموریت فضاپیمای مذکور در ۳۰آوریل۲۰۱۵ و پس از پایان سوخت و برخورد با سطح سیاره به پایان رسید. مسنجر در ۳اوت۲۰۰۴ زمین را ترک کرد و از جاذبه سیاره‌های متعددی برای رسیدن به سیاره عطارد استفاده کرد. این فضاپیما در ۲اوت۲۰۰۵ برای افزایش سرعت از زمین کمک گرفت و بعد از حرکت به سمت زهره، در ۲۴اکتبر۲۰۰۶ و ۵ژوئن۲۰۰۷ دوبار از زهره عبور کرد.
از جمله اهداف مسنجر می‌توان به بررسی دلیل تراکم و چگالی زیاد سیاره عطارد در مقایسه با سیاره‌های دیگر، درک تاریخچه زمین‌شناسی سیاره و هسته آن و پی‌بردن به عملکرد میدان مغناطیسی عطارد اشاره کرد.
آیناز فیض‌اله‌پور:
یکی از کاوش‌های موفق مسنجر را بیان کنید.
محمدرضا فتحی:
کشف یخ‌آب در قطب شمال سیاره عطارد کشف شگفت‌انگیزی بود. این کاوشگر حتی در اولین روزهای بررسی عطارد نیز مجموعه اطلاعات ارزشمندی را به زمین فرستاد؛ برای مثال موفق شد منابع سولفوری روی سطح عطارد را کشف کند. دانشمندان معتقدند بلوک‌های سازنده سیاره عطارد نه تنها اکسایش کمتری درمقایسه با سیاره‌های دیگر دارند، بلکه این ابر سولفوری سرنخ‌هایی درباره تاریخچه آتشفشانی این سیاره به دنبال دارد.
همچنین مسنجر اندازه‌گیری عمق حفره‌های اطراف قطب شمال سیاره عطارد را شروع و نواحی سایه دائمی را بررسی کرد. ماموریت اصلی این فضاپیما در مارس۲۰۱۲ به‌پایان رسید، اما دوبار تمدید شد. دلیل این تمدید هم بررسی واکنش عطارد در برابر حداکثر تابش و فعالیت‌های خورشیدی بود. در سال ۲۰۱۲ مسنجر کشف کرد که هسته عطارد تقریبا ۸۵ درصد از شعاع آن را تشکیل می‌دهد.
به عقیده دانشمندان، میدان مغناطیسی عطارد به دلیل وجود مایعات در هسته آن شکل گرفته است؛ زیرا معمولا گمان می‌رود هسته‌های مایع، میدان مغناطیسی تولید می‌کنند. ساختار هسته عطارد با ساختار هر سیاره دیگر در منظومه شمسی متفاوت است. ارتفاع‌سنج مسنجر موفق شد بخش بزرگی را در نواحی کم‌ارتفاع شمالی سیاره کشف و از حوزه کالریس نقشه‌برداری کند.
آیناز فیض‌اله‌پور:
در مقابل درجه حرارت این سیاره می‌توانیم با لباس فضانوردی دوام بیاوریم؟ در نیم‌رخ سرد این سیاره چطور؟
محمدرضا فتحی:
خیر. با این لباس ممکن است تششعات به لباس نفوذ کند و باعث مرگ شود. در سمت سرد این سیاره نیز باید لباس ضخیم و بسیار پیشرفته‌تر از لباس‌های فضانوردی فعلی داشته باشید.
آیناز فیض‌اله‌پور:
ماموریت‌های آینده به این سیاره چطور خواهد بود؟
محمدرضا فتحی:
این سیاره یک معدن ارزشمند با فلزهای و سنگ‌های ارزشمند بوده و از این رو بسیار قابل توجه است. یکی از ماموریت‌های آینده به این سیاره بپی کلمبو بوده که از دو مدارپیمای سیاره‌ای عطارد (MPO) و مدارپیمای مگنتوسفری عطارد (MIO) تشکیل میشود.
هر مدارپیما ماموریت مشخصی دارد؛ MPO برای نقشه‌برداری از سطح و بررسی ترکیب اگزوسفر سیاره عطارد، تصاویری در طول موج‌های مختلف ثبت می‌کند و ماموریت MIO هم بررسی مگنتوسفر است.
آژانس فضایی اروپا (ESA) و آژانس اکتشافات فضایی ژاپن (JAXA) به صورت مشترک روی بپی کلمبو کار می‌کنند و هرکدام ماموریت ساخت یکی از مدارپیماها را بر عهده دارند. آژانس فضایی اروپا MPO و آژانس اکتشافات فضایی ژاپن MIO را می‌سازند.
بپی کلمبو هم مانند مارینر-۱۰ و مسنجر، از جاذبه زهره و زمین برای رسیدن به سیاره عطارد استفاده خواهد کرد. در این ماموریت پیشرانه الکتریکی خورشیدی (موتورهای یونی) برای انجام مانور روی ماه و زهره و عطارد، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بپی کلمبو در ۲۰اکتبر۲۰۱۸ با موفقیت پرتاب شد و در فوریه۲۰۲۴ به سیاره عطارد خواهد رسید و به مدت دو سال به ماموریت خود ادامه خواهد داد.
همچنین ماموریت مرکوری-پی (Mercury-P) که شامل واسطه فرود هم خواهد بود، از طرف سازمان فضایی روسیه (Roscosmos) برای بررسی سیاره عطارد انجام میشود. تاریخ پرتاب احتمالی این فضاپیما سال ۲۰۳۱ است.
آیناز فیض‌اله‌پور:
در رصد منجمان ایرانی در جو عطارد چه چیزی مشاهده شد؟
محمدرضا فتحی:
اولین ژنراتور طیف سیاره‌ای (Planetary Spectrum Generator به اختصار PSG) ایران موفق به کشف مجدد مقداری سدیم در جو رقیق این سیاره شد که توسط رصدخانه و مرکز تحقیقات اخترفیزیک مراغه صورت گرفت. PSG به منظور تولید و بازیابی طیف‌های سیاره‌ای در سطح و اتمسفر سیاره برای طیف گسترده‌ای از طول موج‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
زندگی در عطارد
آیناز فیض‌اله‌پور:
آیا زندگی در عطارد وجود دارد؟
محمدرضا فتحی:
قطعا خیر! تمام شواهدی که علم به دست آورده است نشان می‌دهد که هرگز حیات در عطارد وجود نداشته و نخواهد داشت. شرایط سخت در سطح سیاره و جو ضعیف آن، وجود هرگونه حیاتی را در این سیاره که برای انسان شناخته شده باشد، غیرممکن می‌کند.
عکس سیاره عطارد از نزدیک
در انتهای این گفتگو می‌توانید عکس سیاره عطارد از نزدیک را مشاهده کنید.
برای دیدن عکس سیاره عطارد واقعی از نمایی نزدیک و با جزئیات بالا اینجا کلیک کنید
اگر به این مطلب علاقمند بودید می‌توانید با مطالعه گفتگوی جذابی دیگر، طی سفر به سیاره مشتری نیز اطلاعات جامعی از آن به دست آورید.
باسلام ستاره عطارد قوس کمان است که بنام یکی از قدرتمندترین ستارگان آسمانها است در روی زمین بنام یکی نیروهای آسمانها و خداوند است این ستاره همان ستاره هرمس یا اخنوخ است یا ادریس و الیاس است که جد بزرگ نوح نبی است
عالی