خورشیدگرفتگی یا کسوف چیست؟+راهنمای رصد و فیلم

آسمان پهنه عظیمی است که هر لحظه در اعماق آن پدیده‌‌های گوناگونی رخ می‌دهد؛ پدیده‌هایی چون ابرنواختر، بارش شهابی، مقارنه، خسوف و کسوف (یا خورشیدگرفتگی). در این میان، رویدادهای خسوف و کسوف بیش از هر پدیده دیگری مورد توجه بودند.

خورشید و ماه در دوران باستان توسط مردم پرستش می‌شدند؛ بنابراین زمانی که کسوف یا خسوف رخ می‌داد تصور می‌کردند مورد خشم خدایان قرار گرفته‌اند و خورشید و ماه توسط هیولاهای آسمانی بلعیده شده‌اند! بروز برخی اتفاق‌ها مانند جنگ، قحطی، بیماری‌های واگیردار یا سقوط حکومت‌ها را نیز با کسوف و خسوف مرتبط می‌دانستند، اما با شناخت سازوکار منظومه شمسی، بشر دریافت کسوف و خسوف پدیده‌های نجومی هستند که در سرنوشت انسان تاثیری ندارند.

اما خورشیدگرفتگی چیست؟ در این یادداشت به تفصیل با پدیده کسوف یا خورشید گرفتگی آشنا خواهید شد.

گرفت‌ها

دو نوع اصلی گرفتگی را می‌توان از زمین مشاهده کرد؛ ماه و خورشید. در ماه‌گرفتگی یا خسوف، زمین بین خورشید و ماه قرار دارد. خورشید گرفتگی یا کسوف نیز زمانی رخ می‌دهد که ماه بین خورشید و زمین قرار گیرد.

در همین رابطه بخوانید: با شگفتی‌ها و حقایق جالب منظومه شمسی آشنا شوید

کسوف یکی از رویدادهای طبیعی زیبای آسمان است که در گذشته برای مردمان کره زمین رخدادی عجیب و هولناک بود. ماه، زمین و خورشید باید دست به دست هم دهند تا شاهد خورشیدگرفتگی باشیم.

خورشید کره آتشین بزرگی است که حدود ۱۱۰ برابر زمین قطر دارد. متوسط فاصله این ستاره درخشان از زمین ۱۵۰ میلیون کیلومتر است؛ در حالی که قطر ماه یک چهارم قطر زمین بوده و نسبت به خورشید، ۴۰۰ برابر به زمین نزدیک‌تر است. در نتیجه قطر ظاهری ماه و خورشید یکی بوده و این دو در آسمان تقریبا به یک اندازه دیده‌ می‌شوند.

ما به هنگام کسوف اطلاعات زیادی درباره جو بیرونی خورشید به دست می‌آوریم. پدیده جالب توجه کسوف فقط در زمین رخ می‌دهد و در هیچ کدام از سیاره‌های منظومه‌ شمسی گرفت خورشید اتفاق نمی‌افتد.

علت خورشیدگرفتگی یا کسوف چیست؟

کسوف چیست و چه هنگام رخ می‌دهد؟ خورشید گرفتگی زمانی اتفاق می‌افتد که خورشید، ماه و زمین کاملا در یک راستا باشند و ماه بین خورشید و زمین قرار گیرد. در این حالت ماه مانع از رسیدن نور خورشید شده و روی زمین سایه می‌اندازد. کسوف برای تمام افرادی که در منطقه سایه قرار دارند قابل مشاهده است.

خورشیدگرفتگی تقریبا هر ۱۶ ماه یک بار رخ می‌دهد و کسوف کامل، یعنی زمانی که خورشید کاملا توسط ماه پوشانده می‌شود، بسته به هندسه زمین-ماه-خورشید می‌تواند تا ۷/۵ دقیقه طول بکشد.

با توجه به اینکه ۲۸ روز طول می‌کشد تا ماه به دور زمین بچرخد، چرا هر ماه کسوف اتفاق نمی‌افتد؟ زمین به دور خورشید و ماه به دور زمین گردش می‌کند. از آنجا که صفحه مداری ماه به دور زمین نسبت به صفحه مداری زمین به دور خورشید کج است و حدود ۵ درجه زاویه دارد، بنابراین ماه اغلب از بالا یا پایین قرص خورشید عبور می‌کند. تنها زمانی که ماه روی خط واصل زمین و خورشید قرار گیرد، خورشید گرفتگی رخ می‌دهد.

در همین رابطه بخوانید: ثبت تصویری دقیق از خورشید+عکس

انواع کسوف

خورشیدگرفتگی کلی

در این نوع از کسوف، ماه در نزدیک‌ترین فاصله از زمین قرار دارد. کسوف کلی زمانی اتفاق می‌افتد که ماه از میان خورشید و زمین عبور کرده و به طور کامل مقابل خورشید قرار گیرد. در این هنگام اندازه ظاهری ماه اندکی بزرگ‌تر از اندازه ظاهری خورشید دیده می‌شود و ماه به طور کامل مقابل خورشید قرار گرفته و سایه ماه روی زمین می‌افتد. سایه ماه فقط چند کیلومتر از سطح زمین را می‌پوشاند و با حرکت ماه در مدار خود به دور زمین، این سایه مسیری طولانی به شکل منحنی روی زمین می‌پیماید.

مدت خورشیدگرفتگی کامل در هر مکان، حدود ۲ تا ۵ دقیقه طول می‌کشد. افرادی که در مرکز سایه ماه قرار دارند، یک کسوف کامل را تجربه خواهند کرد؛ آسمان بسیار تاریک خواهد شد. گویی اوایل صبح یا غروب است و تعدادی از ستارگان نیز پدیدار می‌شوند.

اگر وضعیت جوی مساعد باشد، افرادی که در مسیر خورشید گرفتگی کامل قرار دارند، می توانند تاج خورشید را ببینند. در کسوف کلی، هاله سفید رنگ درخشانی در اطراف ماه ظاهر می‌شود. این هاله سفید، تاج خورشید است؛ متشکل از گازهای رقیق و داغ.

کسوف حلقوی

از آنجا که مدار کره زمین به دور خورشید نزدیک به بیضی است، فاصله زمین از خورشید تغییر می‌کند. همچنین فاصله ماه از زمین نیز متغیر است. در خورشیدگرفتگی حلقوی یا حلقه‌ای نیز ماه از میان خورشید و زمین عبور می‌کند، اما فاصله ماه از زمین زیادتر است. بنابراین ماه نمی‌تواند به طور کامل قرص خورشید را بپوشاند. در نتیجه، ماه مانند یک دیسک تاریک در مقابل یک دیسک بزرگ‌تر قرار گرفته و چیزی شبیه به حلقه‌ای آتشین و درخشان در اطراف ماه ایجاد می‌شود.

در این نوع کسوف، آسمان کاملا تاریک نخواهد شد و تاج خورشید دیده نمی‌شود؛ از این رو کسوف حلقوی از نظر علمی چندان ارزشمند نیست.

کسوف یا خورشید گرفتگی جزئی

در این نوع کسوف، ماه در بین خورشید و زمین قرار دارد، اما خورشید، ماه و زمین کاملا در یک راستا قرار ندارند. در طول یک خورشید گرفتگی کامل یا حلقوی، مردمی که خارج از منطقه تحت پوشش سایه درونی ماه زندگی می‌کنند، خورشیدگرفتگی جزئی را مشاهده خواهند کرد.

در همین رابطه بخوانید: مدت زمانی که طول می کشد تا نور خورشید به زمین برسد

کسوف هیبریدی یا مرکب

گاهی اوقات با حرکت سایه ماه روی سطح زمین، خسوف می‌تواند بین حلقوی و کل تغییر کند. به این خورشید گرفتگی هیبریدی (Hybrid) یا مرکب می‌گویند.

خورشیدگرفتگی ۱۴۰۱ در ایران

سه‌شنبه ۳آبان۱۴۰۱ خورشید گرفتگی جزئی در ایران قابل رویت خواهد بود. همچنین در ۳۰اسفند۱۴۱۲، خورشیدگرفتگی کامل در ایران به وقوع می‌پیوندد.

نحوه مشاهده کسوف

برای مشاهده خورشیدگرفتگی راه‌های مختلفی وجود دارد که بهترین آن‌ها رصد کسوف با استفاده از تلسکوپ یا دوربین دوچشمی نجومی است. شما با استفاده از این ابزار می‌توانید سطح خورشید، شراره‌های آن و برخی خصوصیات دیگر را به وضوح و به طور دقیق مشاهده کنید. شما عزیزان می‌توانید مقاله‌های ما درباره خرید تلسکوپ خانگی و دوربین دوچشمی نجومی را بخوانید و ضمن آشنایی با انواع آن‌ها اقدام به خرید آنلاین این تجهیزات با قیمت مناسب کنید.

یکی دیگر از راه‌های رصد خورشید گرفتگی استفاده از عینک‌های مخصوص است. این نوع عینک‌ها بیشتر از ۹۹ درصد نور خورشید را گرفته و فقط بخش بسیار کمی از آن را از خود عبور می‌دهند. با وجود اینکه چنین روشی مانع از تماشای بخش زیادی از جزئیات پدیده کسوف می‌شود، اما باز هم اصل این رویداد قابل تماشاست.

مشاهده و رصد آنلاین خورشید گرفتگی‌ نیز روش مناسب دیگری است که می‌توانید از طریق آن به تماشای این پدیده نجومی زیبا بپردازید. شما با مراجعه به سایت‌هایی که تلسکوپ آنلاین در اختیارتان قرار می‌دهند قادر به رصد رویدادهای نجومی و نقشه آسمان خواهید بود.

کسوف چه اهمیتی برای محققان دارد؟

در هنگام گرفتگی کلی می‌توان بررسی‌های علمی مهمی روی خورشید انجام داد که در زمان‌های عادی غیرممکن است. وقتی قرص خورشید به طور کامل توسط ماه پوشانده می‌شود، لایه‌های بیرونی جو آن قابل رصد خواهند بود. با ظاهر شدن ستارگان می‌توان انحنای فضا زمان را اندازه‌گیری نمود.

همچنین محققان قادر خواهند بود اطلاعاتی از جزئیات مدار زمین و ماه به دست آورده و دنباله‌دارهایی را که در حضیض هستند، بررسی کنند. علاوه بر این می‌توان مکان دقیق ستاره‌های قابل مشاهده در اطراف خورشید را محاسبه و بدین ترتیب نظریه نسبیت عام اینشتین را به طور تجربی تایید کرد.

فیلم کسوف

در اینجا می‌توانید فیلم خورشیدگرفتگی سال ۲۰۲۱ را تماشا کنید.