آسمان پهنه عظیمی است که هر لحظه در اعماق آن پدیدههای گوناگونی رخ می‌دهد؛ پدیده‌هایی چون ابرنواختر، بارش شهابی، مقارنه، خسوف و کسوف. در این میان، رویدادهای ماه گرفتگی یا خسوف و خورشیدگرفتگی یا کسوف بیش از هر پدیده دیگری مورد توجه بوده‌اند.
خورشید و ماه در دوران باستان توسط مردم پرستش می‌شدند؛ بنابراین زمانی که کسوف یا خسوف رخ می‌داد تصور می‌کردند دچار خشم خدایان قرار گرفته‌اند و خورشید و ماه توسط هیولاهای آسمانی بلعیده شده‌اند. بروز برخی اتفاق‌هایی مانند جنگ، قحطی، بیماری‌های واگیردار یا سقوط حکومت‌ها را نیز به کسوف و خسوف مرتبط می‌دانستند، اما با شناخت سازوکار منظومه شمسی، بشر دریافت که کسوف و خسوف پدیدههای نجومی هستند که در سرنوشت انسان تاثیری ندارند.
در این مطلب به تفصیل با پدیده خسوف یا ماه گرفتگی آشنا خواهید شد. ابتدا معنی خسوف را بررسی می‌کنیم.
معنی خسوف چیست؟
واژه خسوف ماده خسف (بر وزن وصف) به معنای پنهان شدن یا مخفی شدن است؛ از این رو به پدیده ماه گرفتگی، خسوف نیز می‌گویند.
خسوف یا ماه گرفتگی چیست؟
قطر ظاهری ماه و خورشيد در آسمان ۵/۰ درجه قوسی (تقریبا به اندازه پهنای انگشت اشاره) است و از دید ناظر زمینی به یک اندازه دیده می‌شوند. خسوف زمانی رخ می‌دهد که زمین بین خورشید و ماه قرار گرفته و سایه مخروطی زمین روی ماه بیفتد. این پدیده تنها هنگامی اتفاق می‌افتد که ماه کامل باشد؛ یعنی وقتی که نور خورشید ماه را کاملا روشن کرده است.
سایه زمین را می‌توان به دو بخش متمایز تقسیم کرد: آمبرا (Umbra) و پنامبرا (Penumbra). زمین به طور کامل نور خورشید را در داخل آمبرا که ناحیه مرکزی سایه است مسدود می‌کند؛ بنابراین آمبرا بخش کاملا تاریک و کدر سایه زمین است. ناظر داخل آمبرا، خسوف کامل را مشاهده می‌کند.
از آنجایی که قطر ظاهری خورشید در آسمان ماه تقریبا یک چهارم قطر زمین به نظر می‌رسد، سیاره زمین فقط تا حدی می‌تواند نور خورشید را مسدود کند. بنابراین در بیرون از ناحیه آمبرا، حالت نیم‌سایه یا پنامبرا تشکیل می‌شود. ناظر داخل ناحیه پنامبرا، خسوف نیم‌سایه‌ای را مشاهد می‌کند.
در همین رابطه بخوانید: ۱۳ حقیقت جالب و خواندنی درباره پدیده حیرت انگیز ماه گرفتگی
خسوف هر چند وقت یک بار رخ می‌دهد؟
خسوف یا ماه گرفتگی چند بار در سال اتفاق می‌افتد؟ خسوف معمولا تا پنج بار در سال اتفاق می‌افتد و چند ساعت طول می‌کشد. شاید بپرسید پس چرا هر ماه یک خسوف رخ نمی‌دهد؟
زمين در مداری تقریبا بيضی شكل به دور خورشيد می‌چرخد که اصطلاحا دايرة‌البروج (Ecliptic) نام دارد. ماه نیز در مداری به گرد زمین می‌چرخد. این دو مدار کاملا بر هم منطبق نیستند و حدود ۲/۵ درجه زاویه دارند، اما در دو نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند؛ نقاطی که به گره‌های مداری مشهورند. زمانی که ماه کامل باشد، یعنی زمین درست در وسط ماه و خورشید قرا گیرد و از این گره‌ها عبور کند، خسوف رخ می‌دهد.
اگر صفحه مداری ماه و صفحه مداری زمين بر هم منطبق بودند يا زاويه‌ای كمتر از ۰/۵ درجه داشتند، در آن صورت ما هر ماه شاهد وقوع یک ماه گرفتگی و یک خورشیدگرفتگی بوديم. در سایر زمان‌هایی که ماه کامل است اما خسوف رخ نمی‌دهد، در واقع ماه اندکی بالاتر یا پایین‌تر از خط فرضی خورشید-زمین-ماه قرار دارد.
انواع خسوف
انواع خسوف کدامند؟ سه نوع ماه گرفتگی وجود دارد. هر سال حداقل دو خسوف جزئی اتفاق می‌افتد، اما ماه گرفتگی کامل پدیده‌ای نادر بوده و بر خلاف خورشیدگرفتگی، تماشای ماه گرفتگی با چشم غیرمسلح بی‌خطر است.
خسوف کامل
ماه گرفتگی کامل زمانی اتفاق می‌افتد که ماه و خورشید دقیقا در دو طرف زمین و یک راستا قرار گیرند. ماه بعد از عبور از نیم‌سایه زمین، وارد مرکز سایه شده و گرفت کلی رخ می‌دهد. در خسوف کامل، ماه به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز دیده می‌شود.
البته ماه در هنگام خسوف‌های كامل همیشه به یک رنگ دیده نمی‌شود. عواملی همچون ميزان گردوغبار موجود در جو زمین، چگونگی عبور ماه از درون سايه و قرار‌گيری آن در اوج و حضيض باعث تيره‌تر يا روشن‌تر شدن ماه در هنگام خسوف كامل می‌شود. خسوف کامل مدت طولانی‌تری دارد و ممکن است حدود ۲ ساعت به طول انجامد.
در همین رابطه بخوانید: خورشیدگرفتگی در مریخ چگونه است؟+ویدئو
خسوف جزئی
در ماه گرفتگی جزئی تنها بخشی از سایه زمین ماه را می‌پوشاند. خسوف جزئی را می‌توان به راحتی مشاهده کرد.
خسوف نیمه‌سایه‌ای
در زمان یک خسوف نیمه‌سایه‌ای، ماه از قسمت کم‌نور و بیرونی سایه زمین عبور می‌کند. زمانی که این اتفاق می‌افتد، ماه فقط اندکی کم‌نور و خاکستری رنگ می‌شود. تشخیص این نوع گرفت سخت بوده و بیشتر مورد توجه پژوهشگران است.
نحوه مشاهده خسوف یا ماه گرفتگی
برای رصد خسوف به ابزار خاصی نیاز ندارید. همچنین این رویداد برخلاف خورشیدگرفتگی خطرناک نیست و می‌توان به راحتی با چشم آن را مشاهده نمود. البته با یک دوربین دوچشمی یا تلسکوپی کوچک می‌توان با لذت بیشتری خسوف را رویت کرد. برای مشاهده راهنمای خرید و قیمت روز دوربین دوچشمی نجومی و شکاری کلیک کنید.
ماه گرفتگی در فرهنگ ملل
تمدن‌ها افسانه‌های بسیاری در رابطه با ماه گرفتگی دارند که در آن‌ها خسوف را خوش‌یمن یا بدیمن دانسته‌اند. مصریان قدیم معتقد بودند در هنگام این پدیده، خوکی ماه را بلعیده است! در تمدن‌های دیگری نیز تصور می‌کردند ماه توسط حیواناتی مانند پلنگ در تمدن مایاها، یا وزغ سه‌پای طلایی که افسانه‌ای معروف در چین بوده، بلعیده شده است.
در برخی از جوامع فکر می‌کردند که دیو ماه را می‌بلعد. بنابراین سعی می‌کردند با پرتاب سنگ و نفرین آن دیو، ماه را نجات دهند، اما یونانیان باستان به درستی معتقد بودند که زمین گرد است و از سایه خسوف به عنوان مدرک استفاده می‌کردند. برخی از هندوها به اهمیت حمام کردن در رودخانه گنگ پس از چنین رویدادی اعتقاد دارند؛ زیرا تصور می‌کنند موجب رستگاری آنان است.
در همین رابطه بخوانید: شگفتی‌های سیاره عطارد
آخرین خسوف کامل در ایران
آخرین ماه گرفتگی کامل در ایران، ۵مرداد۱۳۹۷ رخ داد. خسوف کامل بعدی که در ایران قابل مشاهده خواهد بود، ۱۶شهریور۱۴۰۴ است. این خسوف کلی ساعت ۱۸:۵۸ با ورود ماه به سایه زمین آغاز شده و ۲۵ دقیقه بعد از بامداد ۱۷شهریور پایان خواهد یافت. اوج خسوف کلی ساعت ۲۱:۴۱ خواهد بود.
ماه گرفتگی یا خسوف ۱۴۰۱
ماه گرفتگی ۱۴۰۱ چه زمانی است؟ در سال ۱۴۰۱ ایرانیان شاهد هیچ خسوفی نخواهند بود.
فیلم خسوف
در اینجا می‌توانید فیلم خسوف یا ماه گرفتگی را تماشا کنید؛ البته این فیلم با سرعت بالا پخش می‌شود.