همه‌ساله کشورهای عضو اتحادیه جهانی مخابرات از ۴ تا ۱۰ اکتبر (۱۲ تا ۱۸ مهرماه) در هفته‌ای که به نام «هفته جهانی فضا» نام‌گذاری شده راهکارهای جدیدی را برای بهره‌گیری از علم فضا به نمایش می‌گذارند و براین باورند که هر کس از هرکجای جهان می‌تواند یک رویداد جهانی هفته فضا، ایجاد کند.
علت انتخاب این روزها به‌عنوان هفته جهانی فضا دونقطه عطف در تلاش بشر برای دستیابی به فضا است. گام نخست پیشرفت بشر در ۴ اکتبر ۱۹۵۷ با پرتاب نخستین ماهواره ساخت بشر یعنی «اسپوتنیک یک» آغاز شد و در ۱۰ اکتبر ۱۹۶۷ قوانین مربوط به فعالیت کشورها در فضا با رویکرد صلح‌آمیز و بشردوستانه به ماه و دیگر اجرام آسمانی به امضا رسید.
امسال نیز انجمن هفته جهانی فضا، شعار «کشف جهان‌های تازه در فضا» را به‌عنوان شعار هفته جهانی فضا اعلام کرده است تا نشان دهد که فناوری فضایی تنها پرتاب موشک و قرار دادن ماهواره در کره زمین نیست؛ بلکه بشر با کشف ناشناخته کائنات، می‌تواند رؤیاهای دست‌نیافتنی خود از جهان پیرامونش را به واقعیت تبدیل کند.
جهان‌های تازه در فضا را کشف کنیم
هرسال انجمن هفته جهانی فضا (WSWA) موضوعی را برای هفته جهانی فضا (WSW) انتخاب می‌کند تا تمام فعالیت‌ها و رویدادهای صورت گرفته در جهان در این هفته پیرامون این شعار برنامه‌ریزی شود. ازآنجایی‌که امروزه بشر توانسته با استفاده از فناوری‌های فضایی و علم نجوم، اکتشافات جدیدی از جهان ماورای زمین عرضه کند، موضوع «کشف جهان‌های تازه در فضا» به‌عنوان شعار امسال در نظر گرفته‌شده تا بتوان به بینش عمیق‌تری از شناسایی اشکال جهان هستی، دست‌یافت.
اهمیت این نام‌گذاری ازاین‌جهت است که ظرفیت کاوشی بشر نامحدود بوده و کشف ناشناخته‌های کائنات، موجب شناخت جهان پیرامون ما می‌شود. این موضوع همچنین نشان می‌دهد که ظرفیت اکتشافات ما پایانی ندارد و آسمان محدودیتی برای خیل عظیم مشتاقان کشفیات فضایی ایجاد نمی‌کند.امسال موضوع هفته جهانی فضا یک موضوع روبه‌جلو و از نوع مأموریت‌های زیست نجومی است که به نظر می‌رسد برای الهام‌بخشیدن به جهان طرح‌شده است.
ازجمله مأموریت‌های زیست نجومی برای اکتشاف فضا می‌توان به پروژه New Horizons به‌عنوان اولین مأموریت ناسا به پلوتو و کمربند کوئیپر اشاره کرد. از سوی دیگر فضاپیمای چندمنظوره لاکهید مارتین به‌عنوان اولین فضاپیمای ناسا که برای تسهیل اکتشاف جهان‌های تازه در اعماق فضا برای درازمدت طراحی شد، ازجمله این مأموریت‌ها است.
همچنان نیز تلاش بازیگران جدید فضایی ازجمله اسپیس ایکس (Space X) برای فراهم کردن امکان سکونت انسان در سیاره‌های دیگر نظیر مریخ ازجمله اقداماتی است که بشر برای اکتشاف و استفاده از منابع فرازمینی به کار گرفته است.
مسئولان انجمن هفته جهانی فضا معتقدند که موضوع «کشف جهان‌های تاره در فضا»، مشاجراتی را در خصوص اکتشافات آینده ما، چه روی ماه، مریخ یا حتی فراتر از آن ایجاد خواهد کرد و این موضوع الهام‌بخش سازمان دهندگان رویدادهای فضایی در جهان خواهد شد تا رویدادهای مهیج اکتشافات فضایی را در مدارس، دانشگاه‌ها، مراکز علمی، افلاک‌نماها، باشگاه‌های نجوم، شرکت‌ها و حتی موزه‌ها ساماندهی کنند.
فعالیت‌های اکتشافی ایران مطابق با اهداف کلان ملی
مانند اغلب کشورها در کشور ما موضوع گسترش اکتشافات فضایی در سند جامع توسعه هوافضای کشور به‌عنوان اولویت قرارگرفته است. به‌نحوی‌که در اهداف کلان این سند بر لزوم شناخت عظمت و نظم حاکم برجهان و آسمان‌ها از طریق گسترش علوم و فناوری‌ها و اکتشافات فضایی تأکید شده است.
از سوی دیگر دستیابی به فناوری لازم برای مشاهده زمین با دقت زیر ۱۰ متر و نیز استفاده از دستاوردهای فضایی در شناخت کیهان و توسعه اخترفیزیک و نجوم از دیگر اهداف کلان مرتبط با اکتشاف در فضا است.
محمد همایون صدر معاون سازمان فضایی ایران در گفتگو با خبرنگار مهر، در مورد اقداماتی که برای رسیدن به اهداف کلان ملی در حوزه اکتشافات فضایی در دست انجام است، گفت: در واحد نجوم سازمان فضایی ایران، پروژه‌های مختلفی در بخش اکتشافات فضایی تعریف‌شده که شامل پروژه بین‌المللی سیستم زمین پایه پایش اپتیکی اجرام فضایی (اپوسوس)، هوشمند سازی رصدخانه فضایی ماهدشت و شبکه‌سازی رصدخانه‌های اپتیکی کشور است.
وی از اجرای پروژه اپوسوس برای شناسایی پسماندهای فضایی، خودکارسازی کردن رصدخانه‌های کشور برای سرویس‌دهی به یکدیگر و به کاربران و نیز حمایت از پروژه‌های رصدی در کشور نام برد و ادامه داد: هم‌اکنون مرکز فیزیک نظری در حال اجرای پروژه تلسکوپ ملی است که سازمان فضایی ایران نیز آمادگی همکاری در آن را دارد.
صدر بابیان اینکه هنوز کاوشگری که بخواهیم آن را به خارج از کره زمین و به سیاره دیگری بفرستیم تا برای ما اطلاعات بیاورد، نداریم، افزود: اگرچه پروژه‌های اکتشافی هنوز در اولویت قرار ندارند اما به‌صورت مطالعاتی پروژه‌هایی در دانشگاه‌ها مطرح و در حال کار است.
معاون سازمان فضایی ایران در مورد کاوشگر حامل محموله زیستی گفت: آن پروژه یک کاوشگر فضایی بود که محموله زیستی را در فاصله ۱۲۰ کیلومتری از سطح زمین هدایت کرد و بازگرداند. این پروژه همچنان در کشور در حال پیگیری و در دستور کار پژوهشگاه هوافضا برای به‌روزرسانی، قرار دارد. این پروژه یک فعالیت تحقیقاتی فضایی است و ارتباطی به کاوشگر نجومی ندارد.
وی بابیان اینکه شعار امسال هفته جهانی فضا درباره اکتشاف، این هشدار را به کشورها می‌دهد و آن‌ها را تشویق می‌کند که برای شناخت کائنات برنامه داشته باشند، اظهار داشت: با استفاده از اکتشافات فضایی می‌توان دانست که در فضای خارج از جو می‌توان به چه اطلاعاتی دست‌یافت.
ایران در میان ۳ کشور دارای رصدخانه پسماندهای فضایی
دکتر صدر با اشاره به اینکه رصدخانه پسماندهای فضایی تا عمق هزار کیلومتری و سامانه پایش کره زمین در مرکز فضایی ماهدشت ازجمله اقدامات انجام‌شده در این رابطه است گفت: هم‌اکنون ۸ تلسکوپ فضایی در کشور، در حال رصد اجرام فضایی و پسماندهای فضایی هستند.
وی افزود: اما سیستم تلسکوپ اپتیکی اپوسوس رصدخانه‌ای است که اجازه می‌دهد تمام اجرام در هزار کیلومتری اطراف زمین شناسایی و مدار آن به ثبت برسد.
معاون سازمان فضایی ایران در تشریح پروژه تلسکوپ اپتیکی اپوسوس می‌گوید: این پروژه باهدف آشکارسازی، ردیابی و شناسایی مصنوعات فضایی که به دور زمین می‌چرخند انجام می‌گیرد که در دو فاز شامل ایجاد شبکه‌ای باهدف ردیابی اشیاء و پسماندهای فضایی در مدار لئو (LEO)، تهیه امکانات جدید و گسترش توانایی برای ردیابی اشیا و پسماندهای فضایی در مدار ژئو (GEO) و مئو (MEO) برای مقاصد صلح‌آمیز است.
معاون سازمان فضایی ایران بابیان اینکه این رصدگر قادر است به‌آسانی نشانه‌روی تیوپ تلسکوپ به‌سوی اجرام فضایی را کنترل کرده و ردیابی خودکار انجام دهد می‌افزاید: الگوریتم پیش‌پردازش‌ها در این سیستم به‌گونه‌ای تعبیه‌شده که پس از رصد، موقعیت جرم رصد شده را به‌صورت خودکار محاسبه کرده و نتیجه آن را از طریق اینترنت، به مرکز داده رصد سازمان همکاری‌های فضایی آسیا – اقیانوسیه (اپسکو) ارسال می‌کند.
به گفته وی ازجمله اهداف این پروژه، تبدیل‌شدن به شبکه جهانی پایش فضا و ایجاد سرویس هشداردهنده زودهنگام است که هم‌اکنون ۳ رصدخانه برای این موضوع در ایران، پرو و پاکستان این سیستم را به سفارش اپسکو نصب‌کرده و اطلاعاتشان تقسیم و به اشتراک گذاشته می‌شود.
صدر بابیان اینکه اکثر اجرامی که شناسایی می‌شوند پسماندهای فضایی هستند که برای پرتاب ماهواره‌ها و نیز کره زمین خطراتی ایجاد می‌کنند، گفت: از طریق این تلسکوپ اپتیکی، این اجرام قابل‌شناسایی خواهند بود.
وی با اشاره به اینکه تلسکوپ در دو نوع راداری و اپتیکی برای شناسایی اجرام کاربرد دارد، افزود: در رصدخانه فضایی ماهدشت، تلسکوپ اپتیکی باهدف شناسایی پسماندهای فضایی راه‌اندازی شده و هم‌اکنون کاربردی است.
صدر گفت: رصد و شناسایی پسماندهای فضایی تنها مختص کشورهایی که دارای زباله‌های فضایی هستند نیست. البته کشور ما نیز دارای پسماندهای فضایی است. چراکه هر پرتابی که انجام می‌شود می‌تواند پسماند فضایی داشته باشد. اما شناسایی و رصد پسماندهای فضایی از طریق این سیستم، ارتباطی به این موضوع ندارد که این زباله‌ها از طرف ایران و یا سایر کشورها و یا سایر پرتاب‌ها ایجادشده باشد.
معاون سازمان فضایی ایران بابیان اینکه این پسماندها اطراف کره زمین در حال چرخش هستند و می‌توانند برای هر ماهواره‌ای که بخواهد پرتاب و در مدار قرار گیرد مخاطراتی ایجاد کنند، ادامه داد: تلسکوپ اپتیکی یک پروژه بین‌المللی از سوی اپسکو است که در ایران فعال و در حال استفاده است.
ورود ایران به عرصه اکتشافات فضایی با دوربین‌های فضایی
معاون سازمان فضایی ایران بابیان اینکه درزمینهٔ اکتشافات فضایی در حال حاضر برنامه‌هایی روی کاغذ تدوین‌شده اما هنوز برنامه‌ای به‌صورت اجرایی در این بخش به اجرا گذاشته نشده است، گفت: موضوع اکتشافات فضایی در اولویت برنامه‌های فضایی کشور نیست. البته این به معنای بی‌اهمیت بودن این موضوع نیست؛ بلکه موضوع این است که برنامه‌های زیادی هنوز باید به اجرا گذاشته شود که اکتشاف در اولویت نخست قرار ندارد.
وی با اشاره به توانمندی کشور ازنظر دانش فنی اکتشافات فضایی خاطرنشان کرد: بخشی از این موضوع در دانشکده‌های علم نجوم در کشور حال انجام است. به‌نحوی‌که هم‌اکنون توسعه دوربین‌های فضایی که بتوان با آن به آسمان دور نگاه کرد و توسعه کیفیت این دوربین‌ها در دستور کار قرار دارد.
صدر بابیان اینکه این دوربین‌ها بانام دوربین‌های تلسکوپی و یا تلسکوپ فضایی شناخته می‌شوند، افزود: فنّاوری ساخت این نوع دوربین در کشور درحال‌توسعه است.
وی در پاسخ به این سؤال که سال‌های پیش‌ازاین، طرحی برای ساخت تلسکوپی مشابه تلسکوپ «کپلر» مطرح‌شده بود، اظهار داشت: در این زمینه نمی‌توانم نظر بدهم. چراکه این هدف، چیزی نیست که به این زودی بتوان به آن رسید. چراکه فنّاوری تلسکوپ فضایی یا به عبارتی دوربینی که بتواند از دوردست به فضا نگاه کند، چون در تمام زمینه‌های دیگر هم مورداستفاده است، در کشور درحال‌توسعه است.
معاون سازمان فضایی یادآور شد: اما اینکه بتوانیم دوربینی را در یک ماهواره‌ای قرار دهیم و به فضا بفرستیم فعلاً در ماهواره‌هایی که در دست برنامه‌ریزی مصوب شورای عالی فضایی داریم، دیده نمی‌شود و فعلاً قرار نیست ما تلسکوپی را روی ماهواره قرار دهیم.
صدر تأکید کرد: در حال حاضر فنّاوری دوربین‌ها و تلسکوپ فضایی در حد مطالعه و کار است و اما از توسعه فنّاوری تا ساخت آن، به‌طورقطع نیازمند زمان هستیم.