آگاهی از آغاز و پایان فصل‌ها برای انسان باستانی که از راه کشاوزی و شکار زندگی خود را تامین می‌کرد اهمیت زیادی داشت. نیاکان ما، قرن‌ها پیش به گاه‌شماری خورشیدی دست پیدا کردند و با تفکر و تامل دریافتند که اولین شب زمستان بلندترین شب سال است. امسال ساعت ۶:۵۷ جمعه ۱دی به وقت ایران، با رسیدن خورشید به نقطه‌ای که انقلاب زمستانی نامیده می‌شود، فصل زمستان آغاز می‌شود.
انقلاب زمستانی آغاز زمستان و کوتاه‌ترین روز سال است. پس از انقلاب زمستانی طول روزها بلندتر می‌شود. انقلاب زمستانی منشا بسیاری از جشن‌ها و آئین‌های باستانی در فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری است. شب یلدا یا شب چله و حنوکا و کریسمس از جمله این جشن‌هاست.
انقلاب زمستانی و انقلاب تابستانی
درحالی که در نیمکره شمالی، انقلاب زمستانی و کوتاه‌ترین روز سال آغاز می‌شود در نیمکره جنوبی، انقلاب تابستانی و طولانی‌ترین روز سال است، زیرا اعتدال‌ها و انقلاب‌ها در دو نیمکره سیاره متضاد یکدیگرند.
انقلاب زمستانی یک نقطه خاص در زمان است
بیشتر مردم تصور می‌کنند کل روز انقلاب زمستانی است. در حالی که انقلاب زمستانی در واقع در یک لحظه خاص رخ می‌دهد: زمانی که خورشید در نیمکره جنوبی بر مدار راس الجدی عمود می‌تابد، در نیمکره شمالی زمستان آغاز می‌شود.
دومین انقلاب سال
دو بار انقلاب در سال رخ می‌دهد؛ یک بار در حدود ۳۱خرداد و سپس دوباره در حدود ۱دی. در انقلاب تابستانی، خورشید عمود بر مدار راس‌السرطان در نیمکره شمالی می‌تابد. در حالی که در انقلاب زمستانی، خورشید عمود بر مدار راس‌الجدی در نیمکره شمالی می‌تابد.
انقلاب زمستانی در تاریخ‌های متفاوتی رخ می‌دهد
انقلاب زمستانی می تواند از ۲۹آذر تا ۲دی اتفاق بیفتد، هرچند انقلاب ۲۹آذر یا ۲دی نادر است. آخرین انقلاب ۲دی در سال ۱۹۰۳ رخ داد و تا سال ۲۳۰۳ دیگر تکرار نخواهد شد.
خورشید برخاسته
اصطلاح انقلاب از کلمه لاتین Solstitium، به معنی «خورشید ایستاده» گرفته شده است. در این روز خورشید به جنوبی‌ترین موقعیت خود که از دید ناظر زمینی می‌رسد. به نظر می‌رسد خورشید در برج جدی ایستاده و سپس جهت خود را برعکس می‌کند. همچنین آن را «روزی که خورشید می‌چرخد» می‌نامند.
اولین روز از زمستان نجومی
در نیمکره شمالی، ستاره‌شناسان از انقلاب زمستانی به عنوان شروع فصل زمستان یاد می‌کنند که در اعتدال بهار به پایان می‌رسد. از سوی دیگر، برای هواشناسان، زمستان سه هفته زودتر، در ۱۰آذر آغاز می‌شود.
زمین از خورشید دورتر نیست
زمین از خورشید دورتر نیستدر طول زمستان در نیمکره شمالی، سیاره زمین در واقع نزدیک‌ترین فاصله به خورشید را دارد. تغییر فصول به فاصله زمین از خورشید ربطی ندارد. تغییر فصول به این دلیل اتفاق می‌افتند که محور زمین با شیبی حدود ۲۳.۴ درجه به دور خورشید می‌چرخد. بنابراین، مقادیر متفاوتی از نور خورشید به نیمکره شمالی و جنوبی می‌رسد و باعث تغییر در دما و الگوهای آب و هوا در طول سال می‌شود. چند هفته بعد از انقلاب زمستانی زمین به حضیض مداری خود یعنی نزدیک‌ترین نقطه به خورشید می‌رسد.
انقلاب زمستانی در سراسر جهان جشن گرفته می‌شود
بسیاری از فرهنگ‌ها در سراسر جهان این روز را جشن می‌گیرند. جشن‌های شب یلدا، شب چله و کریسمس از جمله این جشن‌های باستانی است.
جشن‌های شب یلدا در ایران
در طولانی‌ترین شب سال مردم ایران شب زنده‌داری کرده و با طلوع آفتاب پیروزی نور بر تاریکی را جشن می‌گرفتند.
در آذربایجان مردم هندوانه چله می‌خورند و باور دارند که با خوردن هندوانه لرز و سوز و سرما به تن آن‌ها تاثیری ندارد.
در اردبیل رسم است که مردم، چله بزرگ را قسم می‌دهند که زیاد سخت نگیرد و معمولا گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و کشمش می‌خورند.
در گیلان هندوانه را حتما فراهم می‌کنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در زمستان سرما را حس نخواهد کرد و در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند.
مردم شیراز در شب یلدا به شب زنده‌داری می‌پردازند و بعضی نیز بسیاری از دوستان و بستگان خود را دعوت می کنند. آن‌ها در این شب سفره‌ای آماده می‌کنند که بی‌شباهت به سفره هفت سین نوروز نیست و در آن آینه و قاب عکس حضرت علی (ع) را جای می‌دهند.
مردم کرمان تا سحر انتظار می‌کشیدند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند.
مدار راس السرطان و راس الجَدی
گفتنی است، مدار راس السرطان یکی از پنج مدار مهم جغرافیایی است که در نقشه‌های زمین مشخص می‌شود و شمالی‌ترین عرض جغرافیایی زمین به حساب می‌آید. هر ساله یک روز خورشید در این مدار به صورت عمود می‌تابد که به آن انقلاب تابستانی می‌گویند.
مدار راس الجَدْی خطی فرضی در جغرافیای زمین است که جنوبی‌ترین عرضی را نشان می‌دهد که خورشید را می‌توان در بالای سر (خط سرسو) مشاهده کرد. قرار گرفتن خورشید در خط سرسو در این مدار یک بار در سال به هنگام انقلاب زمستانی رخ می‌دهد. راس الجَدی یکی از پنج مدار مهم زمین است که غالبا در نقشه‌ها مشخص می‌شود.