همکاری‌های فضایی میان هند و روسیه در گذشته شامل پرتاب چند ماهواره اول هند توسط اتحاد جماهیر شوروی، حضور راکش شارما (Rakesh Sharma)، فضانورد این کشور، در ماموریت سرنشین‌دار شوروی و همچنین فروش موتورهای برودتی روسیه برای ماهواره‌برهای با قابلیت پرتاب به مدار ژئوی هند می‌شد. اکنون این همکاری تا حد زیادی محدود به ایستگاه‌های زمینی سامانه ماهواره‌ای ناوبری گلوناس (GLONASS) روسیه و تقویت سامانه ماهواره‌ای ناوبری منطقه‌ای هند (IRNSS) است.
به‌علاوه، گلاوکاسموس (Glavcosmos)، از شرکت‌های تابعه آژانس فضایی روسیه (Roscosmos)، به ماموریت سرنشین‌دار گاگانیان (Gaganyaan) هند خدمات تجاری ارائه می‌کند. گاگانیان اولین ماموریت سرنشین‌دار فضایی تاریخ هند است که طی آن فضاپیمای این ماموریت در سال ۲۰۲۳ دو یا سه فضانورد را برای مدت حداکثر هفت روز به‌ارتفاع ۴۰۰ کیلومتری زمین خواهد برد.
روسیه همچنین به‌دنبال توسعه یک یدک‌کش فضایی با سوخت هسته‌ای به‌نام زئوس تم (Zeus Tem) است که می‌تواند همکاری‌های جدیدی میان دو کشور رقم بزند. هند در طول تاریخ، همکاری نزدیکی با روسیه در حوزه فضا داشته و توانسته است از دانش و فناوری مورد نیاز خود در این حوزه استفاده کند؛ امری که باتوجه‌به برنامه‌های آینده هند می‌تواند تداوم داشته باشد.
مقدمه
امروز شرایط سیاسی و راهبردی-جغرافیایی هند در تمام بخش‌های اساسی به‌طور فزاینده‌ای به‌سمت بومی‌سازی حرکت می‌کند. بااین‌وجود، برخی از فناوری‌های پیشرفته به‌راحتی قابل دستیابی نیستند و تازمانی‌که خودکفایی حاصل شود، همکاری‌های بین‌المللی برای تصاحب آن‌ها تنها راه پیش‌رو است. هند چنین همکاری‌هایی در حوزه فضا را به‌طور گسترده‌ای مورد توجه قرار داده و برای این منظور تاکنون بیش از ۲۵۰ سند با ۵۹ کشور به‌امضا رسانده است. اما همکاری‌های گسترده این کشور به روسیه، آمریکا، ژاپن، آژانس فضایی اروپا (ESA)، فرانسه و رژیم صهیونیستی محدود می‌شود.
هند اغلب خریدهای خود را از ایالات متحده و روسیه انجام می‌دهد. به‌عنوان مثال، این کشور سامانه‌های دفاع هوایی S-400 روسیه را که مشابه نمونه‌های آمریکایی هستند، خریداری کرده است. به‌علاوه، هند اقدام به اجاره و خرید پهپادهای پیشرفته سری MQ-9 از آمریکا نموده است.
البته چنین رویکردی می‌تواند هند را از دسترسی به برخی از فناوری‌های کلیدی محروم سازد، زیرا فروشندگان می‌ترسند این فناوری‌ها از طریق هند در اختیار کشورهای درگیر با آن‌ها قرار گیرد. چنین نگرانی‌هایی علاوه‌بر روسیه و آمریکا در مورد سایر شرکا مانند فرانسه، رژیم صهیونیستی و ژاپن نیز صدق می‌کند، چرا که آن‌ها نیز در عمل منافع ملی را بر مشارکت‌های بین‌المللی ترجیح می‌دهند.
روابط هند و آمریکا
هند در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ به‌دلیل تحریم‌های اعمال‌شده توسط ایالات متحده در بخش فناوری‌های نوین و حوزه نظامی به‌طور قابل‌توجهی عقب ماند. در سال‌های اخیر با افزایش قدرت چین، ایالات متحده به‌دنبال معرفی هند به‌عنوان مهره اصلی خود در اقیانوس آرام است؛ امری که میزان دسترسی هند به فناوری‌ها، سخت‌افزارها و جریان داده‌های راهبردی ایالات متحده را افزایش خواهد داد. این اطلاعات شامل موارد مختلفی از جمله تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های مرتبط با آگاهی از شرایط فضا از طریق دفتر شناسایی ملی (National Reconnaissance Office) آمریکا و آژانس‌های دیگر این کشور می‌شود.
در همین رابطه بخوانید: اصلاحات گسترده در صنعت فضایی هند به‌نفع بخش خصوصی
چنین داده‌هایی جدای از مفید بودن برای عملیات‌های شناسایی، شرایط مناسبی را جهت بهبود دقت زرادخانه‌های موشکی هند و سایر تسلیحات دوربرد فراهم می‌آورند. به‌علاوه، پلتفرم‌های اطلاعاتی، شناسایی و گشت دریایی ایالات متحده مانند هواپیمای بوئینگ P-8i نیز قابلیت‌های بالاتری را در مقایسه با نمونه‌های مشابه از دوران شوروی سابق که به‌تازگی از رده خارج شده‌اند، به هند ارائه می‌کنند. بااینحال، حتی امروز هم این خطر وجود دارد که ایالات متحده بر اساس قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها (CAATSA) هند را به‌دلیل خرید سخت‌افزارهای نظامی پیشرفته روسیه مانند سامانه دفاع هوایی S-400 تحریم کند.
روابط هند و روسیه
جدای از فروش S-400 هنوز هم حوزه‌های راهبردی بسیاری وجود دارد که روسیه توانسته است از طریق آن‌ها و با ارائه فناوری‌ها، سخت‌افزارها و خدمات خاص به ارتش و سایر اداره‌های دولتی، موقعیت خود را به‌عنوان یک شریک راهبردی حیاتی با هند حفظ کند. بهترین مثال تمایل روسیه برای ارائه زیردریایی‌های تهاجمی با پیشران هسته‌ای به‌صورت اجاره به نیروی دریایی هند است. روسیه همچنین کمک قابل‌توجهی در توسعه فناوری‌های کلیدی برای زیردریایی‌های هسته‌ای بومی به هند ارائه کرده است.
موشک‌های کروز برهموس (BRAHMOS) برگرفته از نوع پی-۸۰۰ اونیکس (P-800 Oniks) یکی دیگر از پروژه‌های مشترک تحقیق و توسعه موفقی به‌شمار می‌رود که هند و روسیه با هم دنبال کرده‌اند. سازمان تحقیقات فضایی هند (ISRO) نیز با روسیه همکاری داشته و روس‌ها امور مربوط به آموزش و صدور گواهینامه اولین گروه فضاپیماهای هندی را انجام داده‌اند. تجهیزات هند در این بخش از جمله لباس‌های فضانوردی سفارشی و سامانه‌های پشتیبانی حیات برای فضاپیمای گاگانیان-۱ نیز توسط روسیه تامین می‌شود.
روابط هند و چین
چین به‌عنوان رقیب راهبردی اصلی هند و متحد روسیه در برابر رقیب مشترک آن‌ها یعنی ایالات متحده، به‌عنوان یک قدرت جدی در حوزه فناوری‌های پیشرفته در جهان ظاهر شده است. این کشور در چند دهه گذشته امکانات لازم را برای انجام فعالیت‌های پیچیده علمی، نظامی و تجاری فراهم کرده است. مشهودترین پیشرفت را می‌توان در ساخت فناوری دفاعی و صنعت فضایی چین مشاهده کرد که نقاط عطف آن تولید جت جنگنده نسل پنجم J-20، ماموریت انتقال نمونه از ماه چانگ‌ای-۵ (Change-5) و ایستگاه فضایی ملی این کشور هستند.
گذشته روابط فضایی هند و روسیه
اتحاد جماهیر شوروی در طول جنگ سرد چندین بار به برنامه فضایی هند کمک کرد. شوروی اولین ماهواره‌های این کشور شامل اریبهاتا-۱ (Arybhatta-I) و بهاسکارا-۱و۲ (Bhaskara-I&II) را به فضا فرستاد و راکش شارما، اولین فضانورد هند، را طی ماموریت‌های سایوز تی-۱۰ (Soyuz T-10) و سایوز تی-۱۱ به ایستگاه فضایی شوروی به‌نام سالیوت (Salyut) اعزام کرد. در ادامه به همکاری‌های جدیدتر روسیه و هند پرداخته می‌شود.
- استفاده از موتورهای برودتی روسیه در حامل فضایی GSLV MK-I هند
برای سال‌های متمادی استفاده از حامل‌های فضایی GSLV هند که از قابلیت حمل محموله به مدار ژئو برخوردارند، تنها به‌دلیل موتورهای برودتی ساخت روسیه امکان‌پذیر بود؛ البته بعدها انتقال این فناوری از روسیه به‌علت تحریم‌های ایالات متحده متوقف شد. آمریکا انتقال این موتورهای بردوتی را نقض رژیم کنترل فناوری موشکی (Missile Technology Control Regime) دانست و ازاین‌رو شرکت روسی گلاوکاسموس، سازنده موتورها، را تحریم کرد.
هفت موتور برودتی و یک واحد نمایشگر زمینی که روسیه به سازمان تحقیقات فضایی هند عرضه کرده بود، روی حامل‌های GSLV MK-I استفاده شد. فناوری این موتورها بعدها زمینه‌ساز تولید موتور بردوتی توسط خود هند شد که در حامل‌های GSLV MK-II&III مورد استفاده قرار گرفت.
- پروژه قمری ناموفق هند و روسیه
همکاری هند و روسیه در پروژه لونا ریسرس (Luna-Resurs) با هدف اکتشاف ماه به نتیجه نرسید که دلیل آن تاخیرهای زیاد در برنامه‌ریزی‌های آژانس فضایی روسیه برای این ماموریت بود. این تاخیرها نیز تحت تاثیر شکست ماموریت فوبوس-گرانت (Phobos-Grunt) رخ دادند که در عملیات پرتاب شکست خورد و به مقصد مورد نظر خود یعنی قمر فوبوس (Phobos) مریخ نرسید. هدف راهبردی هند در کاوش‌های فضایی در حقیقت رقابت با چین بود و ازآنجایی‌که سازمان تحقیقات فضایی این کشور می‌خواست همگام با پیشرفت‌های چین در اکتشاف ماه پیش برود، چنین تاخیری برای آن‌ها پذیرفتنی نبود.
روابط فضایی هند و روسیه درحال‌حاضر
هند و روسیه احتمالا به همکاری خود برای پروژه‌های بزرگ‌تری طی ماموریت سرنشین‌دار گاگانیان ادامه خواهند داد و هدف دو کشور ظاهرا حضور مستمر انسان در فضا از جمله در ایستگاه فضایی آینده هند است. بر اساس گزارش رسانه‌های هند، این کشور روسیه و گلاوکاسموس را به‌منظور تهیه خدمات برای بخش‌های مهم ماموریت‌های فضایی سرنشین‌دار خود انتخاب کرده است؛ دلیل این امر نیز آشنایی روسیه با زیرساخت‌های فضایی هند و همچنین قراردادهای گذشته آن‌ها با برخی نهادهای این کشور مانند نیروی هوایی هند (IAF) است. خلبانان IAF قرار است در موسسه پزشکی هوافضای این نهاد تحت آموزش‌های فضانوردی قرار گیرند.
به‌علاوه، روسیه و هند در حال تاسیس ایستگاه‌های زمینی در کشورهای یکدیگر برای سامانه‌های ناوبری ماهواره‌ای خود هستند. سامانه ناوبری روسیه گلوناس نام دارد که سراسر جهان را پوشش می‌دهد و سامانه هند نیز با نام ناویک (NavIC) شامل شبکه‌ای از ماهواره‌ها با قابلیت پوشش منطقه‌ای است. این ایستگاه‌ها به هر دو کشور امکان می‌دهند تا دقت سامانه‌های خود را برای بسیاری از کاربردهای مهم غیرنظامی بهبود بخشند.
در همین رابطه بخوانید: هند در صدد حمایت از استارت‌آپ‌های فضایی
همچنین بنابر گزارش‌ها هند برخی از تراشه‌های ماهواره‌های گلوناس را برای روسیه تامین می‌کند؛ البته مشخص نیست که این کار توسط کدام نهاد هندی انجام می‌گیرد. بااینحال، مرکز توسعه محاسبات پیشرفته (Centre for Development of Advanced Computing) که زیر نظر دولت هند اداره می‌شود، پیش‌تر یادداشت تفاهمی را با طرف روس منعقد کرد تا به‌عنوان بخشی از یک مشارکت غیرتجاری موسوم به اتحادیه گلوناس (GLONASS Union) با این کشور همکاری کند. در این یادداشت تفاهم به‌ویژه از هند در تولید مشترک تراشه برای ماهواره‌های سه سامانه ناوبری منطقه‌ای IRNSS هند، GPS آمریکا و گلوناس روسیه برای کاربران غیرنظامی یاد شده است.
روسیه وارث بسیاری از قابلیت‌های فضایی اتحاد جماهیر شوروی است، البته منابع مالی این کشور برای حمایت از چنین توانمندی‌هایی کاهش قابل‌توجهی داشته است. نیاز به بودجه باعث می‌شود روسیه به تجاری‌سازی بسیاری از فناوری‌ها و خدمات فضاپایه خود روی بیاورد، به‌ویژه از آن جهت که این کشور نه‌تنها با دیگر آژانس‌های فضایی ملی، بلکه با شرکت‌های خصوصی رقابت می‌کند. هند نیز در طول تاریخ خود توانسته است از طریق همکاری نزدیک با روسیه از دانش و فناوری مورد نیاز برای صنعت فضایی خود استفاده کند؛ امری که باتوجه‌به برنامه‌های آینده‌اش می‌تواند تداوم یابد.
آینده همکاری‌های فضایی هند و روسیه
بخش فضایی هند در حال حرکت به‌سمت بومی‌سازی و شرایطی باثبات است که در آن تشکیلات فضایی جدیدی شکل خواهد گرفت. چنین امری در راستای روندهای وسیع‌تر در سراسر جهان در بخش خصوصی حوزه فضا صورت می‌گیرد که به‌سرعت در حال گسترش است. بااینحال، بخش دولتی روسیه در حال توسعه یک ماموریت فضای عمیق به‌نام زئوس تم (Zeus TEM) برای اکتشافات فضایی است که می‌تواند ظرفیت‌های همکاری جدیدی میان هند روسیه در حوزه فضا ایجاد کند.
در همین رابطه بخوانید: روسیه در فضا به کدام سو حرکت می‌کند؟
زئوس تم در واقع یک ماژول حمل‌ونقل و انرژی (TEM) بوده و از آنجایی‌که یک پلتفرم پیشران فضای عمیق است، معمولا با عنوان یدک‌کش فضایی از آن یاد می‌شود. این یدک‌کش می‌تواند فضاپیماهای دیگر حامل محموله یا انسان را با خود حمل کند. زئوس همچنین قادر است به‌عنوان یک منبع انرژی برای تامین نیروی مورد نیاز اجزای ماموریت‌های بین سیاره‌ای فضای عمیق، حتی در صورت توقف‌های متعدد در منظومه شمسی و شاید فراتر از آن، عمل کند.
جمع‌بندی
همکاری فضایی روسیه و هند موضوع بسیار حساسی است که تحت تاثیر زمینه ژئواستراتژیک، سابقه تاریخی و توافق‌های بین‌المللی قرار داشته و جدای از روابط نظامی، برای روابط گسترده‌تر دو کشور یک نقطه اتکای کلیدی محسوب می‌شود. از سویی، همگرایی‌های متعددی در راستای منافع روسیه با چین وجود دارد و در نتیجه آن روابط میان این دو بهبود یافته است. همین موضوع را می‌توان در مورد هند و آمریکا نیز مطرح کرد؛ این امر البته باعث ایجاد واگرایی محدود منافع میان هند و روسیه شده است و بسته به ماهیت پروژه مشترک، می‌تواند به‌عنوان عاملی محدودکننده در این راستا به‌شمار رود.
اولویت هند البته برقراری تعادل در روابط بین‌الملل، اجتناب از وابستگی به منابع خارجی و افزایش بومی‌سازی در حوزه فضایی است. بااینحال، هنوز راه‌های احتمالی مانند ماموریت‌های فضای عمیق وجود دارد که هند و روسیه می‌توانند در آن حوزه با یکدیگر همکاری کنند.