کاظم کوکرم –در شرایطی که امروزه به مدد توسعه فناوری‌های ارتباطی، مفهوم دهکده جهانی بیش از هر زمانی رنگ واقعیت به خود گرفته و دیگر کمتر موسسه یا نهاد فعالی است که در مرزهای دانش و فناوری حرکت کند و برای عرضه فناوری تنها به سرزمین محصور در مرزهای کشور خود بیاندیشد، شرایط خاص اجتماعی و تاریخی حاکم بر ایران موجب شده تا فناوران ما در جزیره‌ای مجزا از جهان در اندیشه عرضه محصولات و بهره‌مندی از توانمندی‌های مهندسی خود باشند. معضلی که به نظر می‌رسد نه‌تنها ارکان گوناگون توسعه و تجاری‌سازی دانش و فناوری در کشور ما را در برگرفته است، به سندرومی می‌ماند که در سطحی کلان‌تر و به‌سان بیماری مزمن و موروثی، اغلب کسب‌وکارها و فعالان حوزه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی ما را دچار خود ساخته است.
چرا به ارائه خدمات در سطح کشور قانعیم؟
واقعیت تلخ این روزهای صنعت و فناوری ما این است که کارآفرینان ما به هنگام طراحی مدل کسبوکار خود بیش از هر چیز در اندیشه تصاحب بازار در تهران و در شرایط ایده‌آل شهرهای بزرگ و درنهایت خدمات‌رسانی به هموطنان ساکن در شهرهای کوچک کشور هستند و کمتر مواردی را شاهدیم که هدف‌گیری آنان بطور جدی بر تصاحب بازارهای منطقه و جهانی باشد.
این در حالی است که با وجود دسترسی به اینترنت و توسعه فناوری‌های ارتباطی، حالا بیش از هر زمان دیگری در گذشته می‌توان افق‌های دورتر و اندیشه‌های بلندتر برای ارائه خدمات به بازارهای بین‌المللی و طرح‌های کسبوکار برای تصاحب و نقش‌آفرینی جدی در بازارهای جهانی را مطرح نمود.
نکته‌ای که بسیاری از کارشناسان حوزه فضایی به عنوان نقطه ضعفی جدی در توسعه فناوری‌های فضایی کشور بر آن تاکید دارند نیز همین است که بسیاری از طراحی‌های صورت‌گرفته برای توسعه ماهواره‌ها در داخل کشور، با وجود امکان‌پذیربودن لحاظ کردن کاربری‌های بین‌المللی برای آن ماهواره، از ابتدا با نگاهی ملی و صرفا برای رفع نیازهای اولیه کشور یا در نهایت با هدف نوعی افتخارآفرینی و تست توانمندی‌های فناوران فضایی کشور طراحی و آزموده شده است. آن هم در شرایطی که می‌شد با طراحی هر چه دقیق‌تر طرح کسبوکار به صورتی دقیق و پخته برای آن ماهواره‌ها، حداکثر بهره‌وری از آن را فراهم کرد.
صنعت فضایی ذاتا بین‌المللی است
مراودات بین‌المللی پایین میان صنعتگران، کارآفرینان، دانشگران و محققان ما با همتایان بین‌المللی خود، بهره‌مندی از ثروت درآمدهای نفتی کشور و دولتی‌بودن توسعه فعالیت‌های فضایی در کشور از یک سو و ظرفیت‌های بالای محققان داخلی و عدم درک وجود نیاز جدی به تلاش برای صورت‌دادن همکاری‌های بین‌المللی در عرصه توسعه ماهواره‌ها و بهره‌گیری از فناوری‌های فضایی برای ایجاد اشتغال و ارزآوری در کشور موجب شده است که اصولا طراحی ماهواره و در مدار قراردادن آن بیش از آنکه به عنوان یک فعالیت فرامرزی با هدف توسعه بازارهای جدید برای کشور مطرح باشد، به عرصه‌ای برای به رخ کشیدن توانمندی‌های مهندسی کشور و انجام اقداماتی در مسیر تقویت و ترمیم غرور ملی تبدیل شود.
این در حالی است که علوم فضایی و طراحی ماهواره‌ها به عنوان فناوری‌های پیشرفته و در مرزهای دانش در جهان اساسا و ذاتا بحثی بین‌المللی است و کشورهای پیشرو در این حوزه نه‌تنها برای رفع نیاز کشور خود که با هدف پیداکردن بازارهای جدید و رفع نیاز دیگر کشورها از سال‌ها قبل مطالعاتی را برای رفع نیاز کشورهای مختلف جهان که هنوز در توسعه فناوری‌های خود عقب مانده‌اند آغاز کرده‌اند. در حال حاضر کشورهای پیشرو و صاحب فناوری فضایی، برنامه‌های متعددی را برای رفع نیاز کشورهای ثروتمند خاورمیانه به تولید و استفاده از ماهواره‌ها تدارک دیده‌اند و امروزه یکی پی از دیگری شاهد منعقدشدن قراردادهای این کشورها هستیم. با این حال از سال‌ها پیش، حتی از زمانی که بحث تولید و ساخت ماهواره زهره مطرح شده بود می‌توانستیم در طراحی اولیه، مدلی را در نظر بگیریم و توسعه دهیم که این ماهواره نه‌تنها نیازهای ما در ایران که دست کم پاسخگوی بخشی از نیازهای کشورهای همسایه ما را نیز تامین کند.
کارشناسان حوزه هوافضا می‌گویند اگر ما ماهواره‌ای طراحی کنیم که در مدار ژئو قرار بگیرد، در این صورت یک سوم کره زمین و اگر در مدار لئو قرار بگیرد، در این صورت خدمات‌دهی آن می‌تواند سراسر زمین را پوشش دهد. در چنین شرایطی عقل سلیم حکم می‌کند که از مزیت پیشرو بودن ایران در بحث طراحی و پرتاب ماهواره‌ها نسبت به کشورهای منطقه و همچنین ذات جهانی فناوری فضایی به نفع توسعه دانش فضایی، ایجاد اشتغال و ارزآوری در کشور عمل کنیم. بویژه در شرایط خاص سیاسی و بین‌المللی که ایران در آن قرار دارد، می‌توان در زمینه انعقاد قرارداد بهره‌برداری و توسعه فناوری ماهواره‌ها با کشورهایی که اشتراکات مذهبی و سیاسی با ما دارند برنامه‌ریزی کرد و از دانش فضایی بومی‌شده در کشور در زمینه طراحی و پرتاب ماهواره‌ها در مسیر اقتدار هر چه بیشتر و توسعه تعاملات دوجانبه و چندجانبه با کشورهای همسو با ایران در طراحی و ساخت ماهواره بهره برد.
چطور می‌توان نگاه بین‌المللی در طرح‌های فضایی را در بین مدیران و مهندسان نهادینه کرد؟
در اینجا سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا باید با صدور بخشنامه‌های دستوری، الزام برای طراحی‌های بین‌المللی در بخش ماهواره‌ها را برای پژوهشگاه‌ها و سازمان‌های فعال و مسؤول در بخش فضایی کشور ایجاد کرد، یا لازم است حتما در زمان طراحی هر ماهواره‌ای، طرح کسبوکار دقیقی برای آن تدوین و ارائه شود تا از رهگذر این الزام، طراحان ماهواره‌ها از ابتدا جنبه بین‌المللی و فراملی بودن این فناوری‌های پیشرفته (High Tech) را در کار لحاظ کنند؟
کارشناسان فضایی معتقدند که تجربه نشان داده است، جاافتادن فرایندها اصولا با تزریق بخشنامه‌های دستوری ممکن نیست. اما تاکید بر ارائه طرح کسبوکار برای طراحی ماهواره تا حد زیادی می‌تواند تضمین‌کننده لحاظ‌کردن نگاه بین‌المللی در توسعه فناوری فضایی از جانب فناوران داخلی باشد. چرا که بدون در نظر گرفتن مشتریان یا سرمایه‌گذاران بین‌المللی، طرح‌های ماهواره‌های کاربردی از نظر اقتصادی به سختی قابل توجیه می‌شوند.
به‌نظر می‌رسد پیش از هر چیز برای خود ما و در حقیقت سازمان متولی و طراح ماهواره بایستی از نظر تجاری و راهبردی مشخص باشد که هدف از طراحی و ساخت ماهواره به‌طور روشن چیست. به‌علاوه نکته مهم در این بحث این است که فناوری ساخت و طراحی ماهواره در کشور ما هم‌صدا با جهت‌گیری جهانی در این حوزه باشد. ما باید به این نقطه برسیم که مشکل ساختاری و موروثی حوزه پژوهش و توسعه فناوری را یک بار برای همیشه در کشور حل کنیم و به جای انجام تحقیقات و طرح‌های پراکنده در حوزه‌های گوناگون دانش و فناوری، تمرکز خود را بر توسعه چند محور مشخص قرار دهیم و از نظر اصولی به شکل «نیازمحور» در کشور عمل کنیم.
همچنین از نظر الزام قانونی باید این الزام را ایجاد کنیم که هر نهادی که در بخش فضا کار می‌کند لازم است روابط بین‌المللی قوی (ولو در حد ارتباط از طریق فضای مجازی) با همتایان بین‌المللی خود در سراسر جهان داشته باشد تا پیش از اقدام برای توسعه هر بخشی در حوزه فضا، پیش‌بینی و دوراندیشی لازم در آن زمینه صورت گیرد.