ابوریحان بیرونی منجم و ریاضیدان برجسته ایرانی است که در دوران شکوفایی نهضت علمی اسلامی در مسیر شکوفایی علم نجوم گام برداشت و با دستاوردهای مهم خویش مسیر پیشرفت دانش را هموار ساخت و اینگونه در زمره پیشگامان توسعه علوم زمانه قرار گرفت.
دانشمند و فیلسوف بزرگی در 13شهریور 352 خورشیدی در نزدیکی شهر کاث خوارزم دیده به جهان گشود. او «ابوریحان محمد بیرونی» از نام آورترین دانشمندان ایران به شمار می رفت که مطالعه و تحصیل علم را نزد ریاضیدان و ستاره شناس مشهوری به نام «ابونصر منصور» فراگرفت و از نوجوانی به انجام دادن فعالیت های علمی پرداخت و پس از مدتی از خوارزم به خراسان رفت و سپس راهی ری و جرجان(نزدیکی مازندران امروزی) شد و در آنجا کتاب «آثار الباقیه» را تالیف کرد.
این اندیشمند با تصرف خوارزم به وسیله محمود غزنوی به غزنه رفت و همراه سلطان محمود به هندوستان سفر کرد، زبان سانسکریت آموخت و کتاب «قانون مسعودی» را در این برهه نگاشت. «تحقیق ماللهند، التفهیم لاوایل صناعت التنجیم و آثار الباقیه عن القرون الخالیه» از جمله آثار برجای مانده از ابوریحان بیرونی است. همچنین مقاله هایی درباره زمین پیمایی و جغرافیا نگاشت و شیوه های اندازه گیری زمین و فاصله های روی آن را به وسیله مثلث بندی معرفی کرد.
ابوریحان بیرونی تا آخر عمر در غزنه زندگی کرد و در سال های پایانی زندگی، نابینا و ناشنوا شد. سرانجام او پس از سال ها تلاش و کوشش در راه پیشرفت دانش در پایان 429 یا اوایل 430 خورشیدی درگذشت. 13 شهریور به پاس تلاش های این اندیشمند و ستاره شناس برجسته، روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی نامیده شده است.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت بزرگداشت ابوریحان بیرونی به گفت وگو با «کوروش نوذری» استاد فیزیک، گرانش و کیهان شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه مازندران پرداخت.
نوذری با بیان اینکه در گذشته بیشتر دانشمندان ایرانی در چندین رشته متوالی به فعالیت می پرداختند، گفت: ابوریحان بیرونی نیز همچون دانشمندان بزرگ در رشته های زیادی به فعالیت مشغول بود. وی در ریاضیات و نجوم پیشرو و در تاریخ و جغرافیا صاحب سبک به شمار می رفت و در پزشکی، علوم طبیعی و سنگ شناسی سرآمد دانشمندان دوران خویش بود. ابوریحان بیرونی همچنین در ادبیات و فلسفه نیز از جمله صاحب نظران محسوب می شد. او به دلیل کاربرد روش های علمی، تحقیقی و تجربی دقیق در آثارش به عنوان دانشمندی منحصر به فرد شناخته می شود زیرا وی بدون وسایل کارآمد امروزی به نتیجه هایی دست یافت که اکنون نیز جزو بهترین تحقیق های دانشمندان دنیای قدیم به شمار می رود.
این استاد کیهان شناسی وسعت اطلاعات و تسلط ابوریحان بیرونی به زبان های مختلف را شگفت انگیز خواند و اظهار داشت: گستردگی آگاهی و اشراف این ریاضیدان به زبان های مختلف سبب می شد تا منابع بیشتری در اختیار او قرار بگیرد. از ویژگی های کتاب های او، این است که عبارت های اضافی و گمراه کننده در آنها دیده نمی شود. همچنین این منجم معتقد بود، مخاطب برای درک مطالب باید اهل کوشش و اجتهاد باشد.
این استاد فیزیک با اشاره به اینکه پژوهش های ابوریحان بیرونی به دور از هرگونه جابنداری و تعصب است، بیان کرد: ابوریحان بیرونی نسبت به مذهب و ملیت خود هیچ گونه تعصبی نشان نمی داد. گواه این مطلب ها، وسعت دایره تحقیق های بی طرفانه او نسبت به عقاید، آداب و عادت های اجتماعی و دینی ملت ها گوناگون است. بر همین پایه نیز توانست درباره مبانی و اصول اعتقادی دین های مختلف تحقیق کند و به مقایسه آنها بپردازد. در بیشتر آثار ابوریحان بیرونی اعتقاد به اسلام، پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) آشکار و در بعضی از تالیفاتش مانند «آثار الباقیه» علاقه وی به تشیع و حقانیت خاندان نبی به عنوان «پیشوایان هدایت و حق» به روشنی قابل درک است.
وی در ادامه افزود: علم نجوم در ایران تاریخچه‌ای کهن دارد و این را می‌توان به راحتی از سازه‌های تخت جمشید دریافت و درک کرد که علاقه ایرانیان به نجوم به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد. نخستین نشانه‌های پیشرفت نجوم و ستاره شناسی در اندازه گیری زمان، راه اندازی تقویم‌ها و ساعت‌های دقیق به وسیله دانشمندان ایران باستان قابل مشاهده است. موفقیت‌های ایران در علم نجوم با تغییرهای فرهنگی نیز ادامه داشت. در واقع باید ایرانیان را بنیان‌گذار ستاره شناسی اسلامی دانست. آشنایی آنها با اخترشناسی نوین نیز در سال‌های نخستین سده 13 خورشیدی صورت گرفت. انتشار مجله فضا در دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی و هم‌زمانی آن با سفر به ماه رویداد دیگری به شمار می رود که به معرفی علم نجوم نوین کمک فراوانی کرده است.
این عضو هیات علمی دانشگاه مازندران، تلاش های مجله دانشمند برای معرفی علم ستاره شناسی و نجوم را بسیار موثر دانست و تصریح کرد: گشایش مرکز رصدخانه زعفرانیه و فعالیت‌های مجله دانشمند در تمامی سال‌های انتشار برای معرفی علم ستاره شناسی و نجوم سبب شد تا جوانان علاقه مند به علم نجوم را تربیت کند. گروه‌های اختر شناسی آماتوری زیادی در ایران مشغول به فعالیت هستند و ارتباطی کارآمد میان این گروه‌ها و دانشمندان ایرانی در جریان است که برخلاف دیگر رشته‌های علمی در ایران، جنبه‌ای دولتی و دانشگاهی ندارد و در واقع علم نجوم و اختر شناسی از معدود دانش‌ها و تحقیقاتی به شمار می رود که جنبه علم محور خود را در کشورمان حفظ کرده است.
نوذری با بیان اینکه تاریخچه رصدخانه ها در ایران به سال های دور ایران باستان بازمی گردد، توضیح داد: با وجود اینکه تاریخچه رصدخانه‌ها در کشورمان مربوط به سال‌های دور ایران باستان است. با توجه به تمام کمبودها در این زمینه، هماهنگی های لازم با علوم فیزیک، شیمی، ریاضی و .. برای طرح های بزرگ علمی و فضایی شده است تا به جایگاه عالی در سطح جهان دست یابیم.
این فیزیکدان، علم نجوم را سرآغاز علوم فضایی عنوان کرد و یادآور شد: هرچند ارسال ماهواره‌ها به فضا با هماهنگی دپارتمان‌ها و علوم مختلف صورت می‌گیرد اما باید علم نجوم را به عنوان سرآغاز علوم فضایی قلمداد کرد و بدون شک پیشرفت ایران در ساخت ماهواره نشان دهنده پیشرفت کشور در این دانش نیز به شمار می رود. علم اختر شناسی و علوم فضایی ایران در مرحله ای است که دانشمندان با همه محدودیت هایی که دارند به تکرار پیشرفت های کشورهای توسعه یافته موفق شده اند اما هنوز تا تولید علم واقعی فاصله زیادی داریم.
نوذری با تاکید بر اینکه نجوم دروازه ورود به علوم دیگر است، بیان داشت: در تاریخ علم این گونه بود که دانشمندان، پژوهش های خود را با علوم نجوم شروع می کردند و اینک نیز افراد با فعالیت های نجومی می توانند با دیگر شاخه ها و گرایش های علمی آشنا شوند. یک فردی که فعالیت های خود را با نجوم آغاز می کند در ادامه با تفکر و روش علمی آشنا می شود و سپس به طرفی می رود که بیشتر به آن علاقه دارد. در هر صورت می توان با فعالیت های نجومی، زمینه های علاقه مندی به علم را در وجود افراد ایجاد کرد.
این استاد کیهان شناسی در پایان با بیان وضعیت رصدخانه ملی کشور، گفت: رصدخانه ملی، طرحی بود که می توانست یک تلسکوپ با کیفیت جهانی باشد و منجمان جهانی نیز آماده همکاری بودند تا در کنار ستاره شناسان ایرانی از آن بهره برداری کنند اما با تحول های ایجاد شده، این طرح به یک طرح جهان سومی تبدیل شد که کیفیت بسیار پایینی دارد و توجه به آن به تدریج کاهش یافت. به همین دلیل اکنون لازم است عزم جدی برای اجرای این طرح داشت زیرا که مشابه این طرح از ٢٠ سال پیش در کشورهایی دیگر انجام شد و متاسفانه ایران در این زمینه بسیار عقب ماند اما با عزمی جدی برای انجام دادن این کار و بهبود آن و تعامل با دانشگاه های مطرح در این زمینه می توان به جایگاه حقیقی در سطح جهان دست یافت.
