مریم فخیمی: از آغاز عصر فضا تاکنون، ناسا و دیگر سازمان‌های فضایی میلیاردها دلار صرف اکتشاف در مریخ کردند. مدارگردها، سطح‌نشین‌ها ومریخ‌نوردهای بسیاری عازم این سیاره مرموز شدند. برخی از این ماموریت‌ها شکست خوردند و برخی موفقیت‌آمیز بودند. دانشمندان معتقدند سیاره سرخ زمانی یک مکان فرازمینی برای حفاظت از حیات بوده است و این دلیل خوبی است که سازمان‌های فضایی حاضرشدند ربات‌های گران قیمت خود را برای کنکاش به مریخ ارسال کنند.
با وجود تمام مشکلات، بیم و امید پژوهشگران، حقیقت مریخ همچنان از دید ما پنهان است وهیچ نشانه واضحی از حیات در این سیاره پیدا نشده است. اما اخترزیست‌شناسان همچنان به دنبال آشکار کردن حقیقت هستند.
البته تلاش‌های پیچیده پژوهشگران در یافتن حیات در مریخ ممکن است یک پاسخ ساده داشته باشد: حیات در مریخ وجود نداشته و ندارد. اما با توجه به مجموعه مقالات ارسال شده به کنفرانس اخترزیست‌شناسی که اخیراً برگزار شد، واضح است که دانشمندان از جستجوی حیات در مریخ منصرف نشدند بلکه در حال یافتن راه‌حلهای خلاقانه، راهبردی و فن‌آوری‌های جدید برای آغاز دوران جدید اکتشاف در مریخ هستند.
زیست‌کره غیر فعال
در مبحث مریخ شما ناچارید درباره آب، این مایع جادویی و حیات‌بخش هم صحبت کنید. آب در زمین یکی از عناصر مهم درتشکیل حیات است. به گفته جک فارمر زمین‌شناس دانشگاه آریزونا، آب یکی از شرایط اساسی برای سیستم‌های زنده است اما تنها عامل ضروری برای تشکیل حیات نیست. به گفته وی بسیاری از نشانه‌های آب در گذشته مریخ احتمالاً در لایه‌های زیرین این سیاره پنهاند. او می‌گوید: آب مهم است اما کیفیت آن مهمتر است. اینکه این آب شور یا بیش از حد شور باشد برای آغاز یا ادامه حیات نمی‌تواند مناسب باشد.
به گفته فارمر، ساده‌لوحانه است که فکر کنیم بدون آب میکروارگانزیم‌ها نمی‌توانندفعال شوند.
واقعیت ممکن است پیچیده‌تر باشد. در زمین برخی موجودات مانند خوکچه خزه‌ای وجود دارد که می‌توانند در محیط خشک و فاقد رطوبت به خواب زمستانی روند. در این حالت بافت موجود حفظ می‌شود اما توان تولیدمثل نخواهد داشت. این موجود که خرس آبی نیز خوانده می‌شود بسیار مقاوم است و می‌تواند در حدود ده سال بدون آب و غذا زندگی کند، تا حدی که میزان آب بدنش به ۳ درصد برسد. این موجود در سال ۲۰۰۷، به همراه فضانوردان به فضا برده شد، ۱۰ روز در خلأ مورد آزمایش قرار گرفت و زنده ماند و سپس به زمین بازگردانده شد.
به گفته فارمر این امکان وجود دارد که میکروب‌های مریخی توانسته باشند در هاگ‌های غیرفعال زنده بماند تا شرایط محیطی مناسب شود. انواع مختلفی از اکستریموفیل‌ها (شدت دوست) – نوعی ارگانیسم که در محیط‌های با دما، فشار و نمک زیاد دوام می‌آورد – در زمین وجود دارد که رفتار مشابهی دارند.
به گفته فامرهنوز هیچ توافق کلی در مورد بهترین راه برای تشخیص حیات در سیاره سرخ وجود ندارد.
سرعت پیشرفت در بیوتکنولوژی منجربه ابداع آزمایشگاه شیمی کوچکی شد که در یک تراشه کامپیوتری کارگذاشته می‌شود. این فن‌آوری انقلابی در زمینه پزشکی ایجاد کرد و در حال حاضر وارد مبحث تشخیص حیات در مریخ شده است. اما به گفته مارکر، اگرچه این تکنولوژی در حال حاضر بهترین و سریعترین نوع است اما ممکن است به زودی به طرز خنده‌داری منسوخ شود.
وی متعقد است پیچیده بودن یک آزمایشگاه کار شده در تراشه زمانی که نتوان جای درست در مریخ را جستجوکرد ارزشمند نخواهد بود. به گفته فارمر، ناسا باید به طور جدی به دنبال حفاری‌های عمیق در مریخ باشد.
درصورتی که ناسا بتواند نشانه‌های روشن ازفعالیت زیستی را در اعماق مریخ کشف کند باید احتیاطش بیشتر شده و حفاظت از مریخ را افزایش دهد چرا که حیات ممکن است هنوز دراین سیاره وجود داشته باشد. از طرفی باید اقدامات جدی برای جلوگیری از ارسال آلودگی زیستی از زمین به مریخ هم به عمل آید.
لایه‌های زیرین مریخ
مدیرموسسه اخترزیست‌شناسی در مرکز تحقیقات ایمزناسا هم معتقد است باید لایه‌های زیرین مریخ حفاری شود. پنلوپه بوستون می‌گوید: با وجود وضعیت فعلی مریخ و با همه مظاهر خشن بودن سطح این سیاره، تأثیر تابش کیهانی و غلظت کم اتمسفر، هنوز هم می‌توان به کشف حیات در اعماق این سیاره امیدوار بود.
شاید بتوان گفت شانس بیشتری برای یافتن آثاری از گذشته مریخ، فسیل‌ها و یا حتی موجودات زنده تک سلولی در اعماق این سیاره وجود دارد.
عمق لایه‌های زیرین مریخ برای حفاظت از آب مایع مناسب است. اما در چه عمقی و چگونه می‌توان آب را پیدا کرد؟ این سوالی است که پنلوپه بوستون مطرح می‌کند. به گفته وی، بعد از سال‌ها بررسی، دانشمندان تخمین می‌زنند ذخایر آب به طور متوسط در عمق چند ده متر تا چند کیلومتری مریخ ممکن است گسترده شده باشد. مشاهدات اخیر مدارگردهای مریخ، رگه مرموزی فصلی را که به سمت دامنه کوه‌ها و دهانه‌های برخوردی این سیاره جاری است تشخیص دادند. اما برخی از محققان معتقدند این آب مایع از سفره‌های زیرزمینی شور نزدیک به سطح تغذیه می‌شود.
پنلوپه بوستون چنین تأخیر طولانی برای کشف حیات در مریخ را ناشی از مطالعات غیرمستقیم و پراکنده از مریخ و ایجاد اطمینان به اینکه هر بحثی برای جستجوی حیات در مریخ به تنهایی براساس اطلاعات ضمنی است، می‌داند.
وی معتقد است برای پایان دادن به این وضع باید یک مجموعه از سنجش‌های دقیق و مستقل انجام و گردآوری شود. او نبود هماهنگی بین ابزارهای گرانقیمت جستجوگر حیات که در سخت افزارهای ارسال شده به مریخ تعبیه شده را یک ضعف اساسی می‌داند.
شرکت کنندگان در نشست اخترزیست شناسی آریزونا، مجموعه‌ای از دستگاههای پیشرفته چون میکروفولیدیکس برای تجزیه و تحلیل حیات، دستگاه استخراج اسیدنوکلئیک، آزمایشگاه کوچک شیمی آلی برای تشخیص ترکیبات کربن و مواد معدنی در مقیاس میکروسکوپی را به نمایش گذاشتند.
وضعیت هوا در مریخ
برخی از دانشمندان مدعی نوع جدیدی از کاوش در مطالعات مریخ هستند. شاید در مسیریافتن پناهگاه در گوشه‌وکنارمخفی مریخ، درباره مکان‌هایی که حیات در آن شکل می‌گیرد و اینکه چگونه آن‌ها در طی ماه‌ها، سال‌ها و دوره زمینشناسی مریخ تغییر کردند چیزهای زیادی بفهمیم.
ناتالی کابرول مدیر مرکزکارل ساگان در موسسه ستی می‌گوید: وقتی متوجه شدید یک سیاره قابل سکونت است، سؤال بعدی این است که حیات کجاست؟ برای جستجوی حیات در مریخ نمی‌توانید از ابزارهایی که برای یافتن محل مناسب سکونت استفاده کرده‌اید بهره جویید.
به گفته وی، محیط زیست کنونی مریخ بازتابی از گذشته این سیاره است. پیش از ایجاد سکونتگاه در مریخ باید با آب و هوای این سیاره آشنا شویم. بنابراین برای یافتن مکانی امن برای زندگی در مریخ، پژوهشگران در کنار بررسی روزانه وضعیت آب و هوای مریخ، باید تغییرات آب و هوای این سیاره در درازمدت و گذشته را نیز مطالعه کنند.
ناتالی کابرول معتقد است از طریق ایستگاه‌های هواشناسی و مطالعه ذرات گردوغبار مریخ می‌توان اطلاعات زیادی به دست آورد. به گفته وی، استقرار چند ایستگاه هواشناسی خودکار در مریخ کار چندان پرهزینه‌ای نیست.
آیا ما مریخی هستیم؟
به گفته پژوهشگران، مریخ بهترین مکان برای یافتن حیات درجایی خارج از زمین است، اما قوانین سخت‌گیرانه حفاظت سیاره‌ای ممکن است مانع از پیدا کردن شواهدی برای اثبات حیات باشد.
به گفته شولتز دانشمند سیاره‌شناس در دانشگاه فنی برلین در آلمان، این قوانین حتی ممکن است موجب از بین رفتن انگیزه جستجوی حیات در مریخ یا حتی باعث انحراف این تلاش‌ها شود. وی معتقد است شاید یک میکروب مریخی درواقع نسلی از زمینی‌ها باشد که به این سیاره راه یافته و یا برعکس، شاید مریخ محل پیدایش حیات در منظومه شمسی باشد.
به گفته وی، هر دو این سناریوها امکان‌پذیر است؛ موجودات زنده تک‌سلولی ممکن است در اثر برخورد بین سیاره‌ای که چندین میلیارد سال قبل در منظومه شمسی رخ داده و یا توسط شهاب‌سنگ‌ها به سیاره دیگری منتقل شده باشد.
شولتز می‌گوید: احتمال اینکه ما مریخی باشیم بسیار بالا است.