مسابقه فضایی جنگ سرد چگونه هنر شوروی را تغییر داد؟

مسابقه فضایی، حاملها، ماهوارهها و فضانوردان همواره الهامبخش هنرمندان شوروی زیر پرچم پروپاگاندا بود و اتحاد جماهیر شوروی از نمادگرایی هنری فضایی بهعنوان ابزاری قوی برای جذب افکار عمومی استفاده میکرد. همچنین مجسمه یادوارهای درست خارج از دروازه نمایشگاه دستاوردهای اقتصاد ملی در مسکو در روسیه قرار گرفته که برای نمایش علم و فناوری دوران اتحاد جماهیر شوروی برپا شده است. مجسمه بلند حامل فضایی بهطول ۱۰۷ متر در پارک نمایشگاه قرار دارد که طول آن دو برابر حاملهای وستوک (Vostok) بوده و با الهام از آنها ساخته شده است. این مجسمه گرانیتی با پوشش تیتانیوم بهقدری بزرگ است که بهراحتی میتواند کل موزه یادبود کیهاننوردان را در خود جای دهد.
در یک ساختار سیاسی که مذهب منع در آن شده و تنها چهرههای دوستدار انقلاب پیش از شوروی ستایش میشدند، هنرمندان شوروی به نمادگرایی رهبران ازجمله لنین (Lenin) که نمادی از علم، صنعت و رقابتهای فضایی اتحاد جماهیر شوروی بودند، روی آوردند. پیشتازی اولیه شوروی در مسابقه فضایی، دستاورد دانشمندان بهاسارت گرفتهشده آلمانی و نبوغ طراحانی مثل سرجی کورلف (Sergei Korolev) بود که الهامبخش هنرمندان، مجسمهسازان و طراحان شوروی شد؛ اما بهگفته الکساندرا سانکوا (Alexandra Sankova)، مدیر موزه طراحی مسکو (Moscow Design Museum)، ریشههای هنر فراتر از این ابعاد است. او میگوید: «علاقه به فضا به قبل از قدرت گرفتن شوروی به دوران کنستانتین تسیولکوفسکی (Konstantin Tsiolkovsky) و حاملهای پیشتاز روس باز میگردد. درحالیکه همه تصور میکردند او دیوانه است؛ اما روسها پس از انقلاب وی را به بخشی از ایدئولوژی دائمیشان تبدیل کردند.»
بهگفته سانکوا، نمادگرایی فضایی اتحاد جماهیر شوروی در دهههای ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ به اوج شکوفایی رسید و به خوراکی برای تصویرسازیهای مجلات علمی از آینده تبدیل شد؛ اما محبوبیت نمادگرایی فضایی با شکلگیری رقابتهای فضایی به اوج رسید. برنامه فضایی شوروی مدتها محرمانه بود و به ابزاری قوی برای پروپاگاندا بدل گشت. سانکوا ادامه داد: «در دهه ۱۹۶۰، ناگهان همه به ایده حضور در فضا علاقهمند شدند و طراحان نهتنها بهدلیل استقبال جمعی، بلکه بهدلیل حس غرور و افتخاری که به دستاوردهای فضایی داشتند، تصاویری با این موضوع خلق میکردند. همچنین فضا موضوع بسیار مهمی برای سامانه نظامی اتحاد جماهیر شوروی بهمنظور مبارزه با مذهب بود و از دید آنها فضا و فناوری درست در مقابله با مذهب قرار داشتند.»
یکی از خروجیهای گسترده برای هنر فضایی شوروی، مجله تکنیکا مولودژی (Tekhnika Molodezhi) محسوب میشد که مجلهای علمی با درهمآمیختگی تخیل با مهندسی بود. این مجله که امروزه هم منتشر میشود و بهمنزله تبلیغی برای جایگاه شوروی در عصر فضا بهشمار میرود، به منبعی الهامبخش برای بسیاری از هنرمندان و طراحان تبدیل شد. سانکوا نیز در مقدمه کتاب «گرافیک فضایی شوروی» (مجموعهای از هنر و طرحهای موجود در موزه) مینویسد: «در کل آن دوره، شهروندان شوروی در تصاویر زندگی میکردند و برای اغلب افراد این تنها راه تجربه اکتشاف بدون مرز بود.»
هنر فقط به پوسترها و تصاویر موجود در کتاب محدود نشده و نمادهای فضایی و کیهانی تقریبا همهجا یافت میشدند. سانکوا بیان میکند: «طراحان پارچه نیز از کاربرد نمادهای فضایی بسیار خرسند بودند و حتی طراحان صنعتی و تولیدکنندگان هنر یادواره در مجسمهها، موزاییکها و معماری از نمادهای فضایی استفاده میکردند.» دراینمیان همچنین نمایشگاه دستاوردهای اقتصاد ملی به قدردانی فناوری فضایی اختصاص داشت که اتحاد جماهیر شوروی را به ابرقدرت فضایی تبدیل کرده بود. در این نمایشگاه، ماکت حامل وستوک بهنمایش درآمد و باعث شد حتی شهروندانی از شوروی هم که به خوشگذرانی مشغول بودند، با نمادهایی از قدرت صنعتی شوروی احاطه شوند.
سانکوا میافزاید: «فضا فرصتی برای تبلیغ کمونیسم و سامانه نظامی اتحاد جماهیر شوروی بود و در جامعه شوروی آن زمان انجمن فنی هنری آثار هنری را تصویب و حتی بر فرآیند خلق هنر هم نظارت میکردند. برای مثال میگفتند بعضی بخشها باید تغییر کند که درنتیجه آن خلق اثر هنری برای هنرمندان بسیار دشوار بود.» زمینههای فضایی تصویبشده اثر چشمگیری بر هنر شوروی گذاشتند و تا اندازهای مشابه اتفاقاتی بودند که برای عکاسی در شوروی در دهه ۱۹۲۰ رخ داد و باعث شکوفایی ایدههای جدیدتر زیر پرچم پروپاگاندای انقلابی شد.
همچنین در آن زمان، ایدههای آوانگارد رونق گرفتند؛ اما محققان برای جذب جامعه عوام به هنر فضایی بهشکلهای سنتیتر هنر، ازجمله به عناصر مذهب ارتدکس روسی روی آوردند. آنها نمادهای متداول از هنر روسی را گرفته و به عنصری از نوع شوروی تبدیل کردند. برای مثال، بهجای اینکه مسیح در مرکز قرار بگیرد، یکی از چهرههای شوروی را در مرکز تصویر قرار میدادند و بدینترتیب، طبقه عوام مردم را به زبان خودشان جذب میکردند.
همچنین نقاشیهای دیواری و پوسترها و مجسمهها فقط یک جنبه از هنر فضایی بودند و طراحان شوروی از نقشمایهها و اشیای فضایی در طراحی اشیای روزمره نیز استفاده میکردند. برای نمونه، برخی چراغهای رومیزی بر اساس یادواره فاتحان فضا طراحی یا جانگهدارهای شیشهای چای با حامل فضایی و ماهواره تزیین میشدند.
بستههای شکلات بهعنوان محلی برای تبلیغ دستاوردهای فضایی شوروی
از جمله اشیای جالب در مجموعه موزه طراحی مسکو، یک جاروبرقی بهشکل سیاره بوده که دقیقا مشابه اشیای فرازمینی در مجموعه انیمیشنهای عصر فضا طراحی شده است. همچنین نوع دیگر جاروبرقی به کشتی فضایی قدیمی شباهت دارد و بخش احتراق حامل فضایی مشابه با ماشین لباسشویی دهه ۱۹۵۰ نقشبندی شده است. بنابراین تبلیغات تا جایی پیش رفتند که مرز کمی بین تولیدات مصرفکننده و تولیدات صنعتی بهوجود آمد.
طراحی با الهام از عصر فضا بعدها در دهه ۱۹۵۰ در ایالات متحده هم نمود پیدا کرد. حتی شهروندان جوان شوروی و کودکان نیز از تبلیغات فضایی شوروی در امان نبودند و زمینهای بازی آنها با عناصری تزیینی مثل حاملهای فضایی احاطه شده بود؛ موضوعی که قدرت نرم شوروی برای نفوذ به ذهن جوانان بهشمار میرفت. سانکوا در پایان بیان میکند: «همه روی حاملهای فضایی بازی میکردیم و تمام کودکان شوروی دوست داشتند فضانورد شوند. این امری طبیعی بود؛ چون همگی در زمینهای بازی مملو از نمادهای فضایی بزرگ شده بودند، اما نسل جدید روسیه دیگر تحت تاثیر هنرها و میراث فرهنگی عصر شوروی قرار نداشته و احساسی قوی به آنها ندارند.»