با اولین پرتاب ماهواره‌بر فالکون (Falcon) مهم‌ترین تحول صنعت پرتاب‌های فضایی در قرن بیست و یکم صورت گرفت. محصول جدید شرکت اسپیسایکس (SpaceX) با سرمایه‌گذاری و تلاش‌های ایلان ماسک (Elon musk) در سال ۲۰۱۰ و پس از فالکون-۱ نخستین پرتاب خود را با موفقیت انجام داد. با این پرتاب تعادل بازار حامل‌های فضایی به‌هم خورد و اسپیسایکس با ارائه قیمت‌های بسیار کمتر از رقبای دولتی خود در سرار جهان سهم بازار دیگران را تصاحب کرد و حتی برخی از رقبای خود را به مرز ورشکستگی رساند. در این مقاله به تاثیر و نحوه چگونگی ورود این شرکت به بازار و مقابله رقبای این شرکت برای حفظ سهم خود از بازار پرداخته می‌شود.
تا سال ۲۰۱۳ انحصار پرتاب‌های نظامی ارتش ایالات متحده در اختیار شرکت آمریکایی یونایتد لانچ الاینس (United launch alliance به اختصار ULA) بود. همچنین در خارج از آمریکا بیشتر پرتاب‌های سنگین شامل پرتاب تعداد زیادی ماهواره را آژانس فضایی روسیه (Roscosmos) و آریان‌اسپیس (Ariane space) انجام می‌دادند. در این میان هند و ژاپن هم تا جایی که مشتری پیدا می‌کردند، سالی چندین مأموریت پرتاب داشتند. اما با ورود فالکون-۹ در سال ۲۰۱۰ این تعادل به‌هم خورد.
فالکون-۹ با انجام اولین پرتاب موفق خود به کمترین قیمت آن زمان شروع به جذب مشتریان مختلف از سراسر جهان و به خصوص آمریکا کرد. در سال ۲۰۱۳ فالکون-۹ اولین پرتاب خود به مدار ژئو را با هزینه ۵۶ میلیون دلار با موفقیت به‌انجام رساند و ادعای ایلان ماسک درباره مطمئن بودن حامل فضایی فالکون-۹ اثبات شد. این امر به جذب مشتریان پرتابگرهای مرسوم ماهواره به‌سوی اسپیسایکس منجر شد، اما مشکلات این پرتابگرها به همین جا ختم نمی‌شد.
چندی بعد ایلان ماسک اعلام کرد اسپیسایکس به‌زودی اقدام به استفاده از مرحله اول بازگشت‌پذیر در فالکون-۹ خواهد کرد. فالکون-۹ به حدی هزینه تمام‌شده را تقلیل داد که امکان داشت با شکسته شدن دوباره قیمت‌ها، انجام پرتاب‌های تجاری برای دیگر پرتابگرها صرفه اقتصادی نداشته باشد.
پرتابگر فالکون-۹
اسپیسایکس و آریان اسپیس
ضرر ورود اسپیسایکس به بازار تاکنون متوجه روسکاسموس، ULA و آریان اسپیس بوده است. البته روسکاسموس به‌علت دولتی بودن و برخورداری از بودجه از طرف دولت روسیه آسیب کمتری دیده است. اولین رقیبی که دچار مشکلات اساسی شد، آریان‌اسپیس بود. این شرکت در پاسخ به ورود اسپیسایکس اعلام کرد به‌زودی کاهش قیمت محسوس در پرتاب‌های خود اعمال خواهد کرد، اما این امر در کنار از دست دادن سهم بازار باعث مشکلات مالی شدید در این شرکت شد.
سهم آریان اسپیس از پرتاب‌های تجاری در سال ۲۰۱۴ حدودا ۶۰ درصد بود. در این سال جمعا ۹۲ پرتاب دولتی و خصوصی انجام شد که ۱۱ مورد آن توسط آریان اسپیس صورت گرفتند. اما در سال ۲۰۱۹ با اینکه تعداد پرتاب‌ها در جهان به عدد ۱۰۳ رسیده بود، پرتاب‌های انجام‌شده توسط آریان اسپیس تنها ۹ عدد بود و به همین علت پیش‌بینی خارج شدن آریان‌اسپیس از بازار جهانی و محدود شدن این شرکت به انجام پرتاب‌های اروپا کار سختی نبود. برای جلوگیری از این امر در اوایل سال ۲۰۱۴ آژانس فضایی اروپا (ESA) خواستار یارانه‌های اضافی از سوی دولت‌های اتحادیه اروپا برای باقی‌ماندن این قاره در رقابت با اسپیسایکس شد.
همچنین با ادامه رقابت‌های شدید بر سر کاهش قیمت برخی فعالان صنعت فضایی اروپا، از جمله هفت اپراتور ماهواره‌ای که از مشتریان آریان اسپیس هستند، در نامه‌ای به آژانس فضایی اروپا خواستار اقدامات فوری این آژانس برای کاهش هزینه‌های پرتاب ماهواره‌بر آریان-۵ (Ariane-5) و عملیاتی کردن حامل فضایی آریان-۶ شدند. در همان سال اتحادیه اروپا اعلام کرد ماهواره‌بر آریان-۶ تا سال ۲۰۲۰ عملیاتی خواهد شد و این حامل علاوه‌بر اینکه از آریان-۵ ارزان‌تر است، به‌علت بازبینی در طراحی قادر به انجام طیف وسیعی از ماموریت‌ها خواهد بود. البته آریان-۶ هنوز هم عملیاتی نشده و بنابر برنامه‌ریزی‌های اولین پرتاب آن سال ۲۰۲۲ انجام می‌شود.
در سال ۲۰۱۵ دو اقدام مهم دیگر برای رقابت آریان اسپیس با اسپیسایکس صورت گرفت. پارلمان اروپا قوانینی را تصویب کرد که به‌موجب آن بروکراسی بر سر راه آریان اسپیس برداشته شده و مالیات این شرکت کاهش بیابد. به‌علاوه، شرکت مذکور با تعدیل نیروی گسترده در این سال باز هم هزینه‌های خود را کاهش داد.
پرتابگر آریان-۶
اسپیسایکس و ULA
به‌جز اروپا، اسپیس ایکس نیز با ورود خود برای کشورهای دیگر دردسر درست کرد. دیگر شرکتی که از ورود اسپیسایکس آسیب جدی دید، ULA بود. این شرکت که تحت مالکیت شرکت‌های آمریکایی بوئینگ و لاکهیدمارتین (Lockheed Martin) است، از سال ۲۰۰۲ پرتاب‌های نظامی ایالات متحده را با دو حامل فضایی جدید به‌نام‌های اطلس-۵ (Atlas-5) و دلتا-۴ (Delta-4) که نسخه‌های ارتقایافته نمونه‌های قدیمی خانواده‌های اطلس و دلتا هستند، انجام می‌داد.
مطابق قوانین ایالات متحده تا سال ۲۰۱۵ تنها ULA اجازه انجام پرتاب‌های نظامی آمریکا را داشت. این قوانین انحصار پرتاب‌ها را در اختیار شرکت مذکور قرار داده بود و اسپیسایکس نمی‌توانست برای انجام چنین پرتاب‌ها وارد رقابت شود. اما در سال ۲۰۱۵ قانونی در گنگره آمریکا به‌تصویب رسید که طی آن پرتاب‌های ارتش ایالات متحده از انحصار ULA خارج شد و البته این شرکت قادر به رقابت با حامل‌های ارزان قیمت فالکون نبود. از‌این‌رو تا سال ۲۰۱۸ بیشتر این پرتاب‌ها را اسپیسایکس انجام می‌داد، به‌طوری‌که در این سال شرکت تحت مدیریت ایلان ماسک ۲۱ پرتاب و ULA تنها ۸ پرتاب انجام دادند.
رقابت ULA با اسپیسایکس با رقابت روسکاسموس و آریان اسپیس در برابر اسپیسایکس تفاوت داشت. روس‌ها و اروپایی‌ها درصورتی‌که بازارهای بین‌المللی خود را به اسپیسایکس می‌باختند، همواره بازار ملی کشورهای خود را داشتند، اما یو‌ال‌ای در حال از دست دادن آخرین بازار خود یعنی حامل‌های نظامی کشورش بود و در صورت شکست، خطر ورشکستگی کامل این شرکت را تهدید می‌کرد. ازین‌رو مدیران و سهامداران ULA که تصویب مجوز اسپیسایکس در کنگره آمریکا را پیش‌بینی کرده بودند، از یک سال قبل یعنی سال ۲۰۱۴ دست به اقداماتی اساسی برای مقابله با اسپیسایکس زدند.
در اولین گام این شرکت اعلام کرد در حال طراحی و ساخت یک حامل فضایی جدید به نام ولکان (Vulcan) است تا جانشین دلتا و اطلس شود. ولکان قرار بود اولین حامل فضایی این شرکت باشد که بدون استفاده از بودجه‌های دولتی آن‌را توسعه می‌دهد، اما در سال ۲۰۱۶ معلوم شد ۲۰۱ میلیون دلار از بودجه ۲ میلیارد دلاری طراحی این حامل فضایی توسط نیروی هوایی ایالات متحده (U.S. Airforce) تامین می‌شود.
به‌علاوه، این شرکت اعلام کرد برنامه‌ای برای عملیاتی کردن یک حامل فضایی جدید بازگشت‌پذیر طی ۱۰ سال آینده دارد. اقدام دیگر ULA تعدیل نیرو و بازبینی در فرایندهای صنعتی شرکت بود که این اقدام هم در سال ۲۰۱۴ انجام شد. با وجود اینکه تاکنون ULA رقابت را بر سر پرتاب‌های نظامی ایالات متحده باخته است، مدیران این شرکت امیدوارند با عملیاتی شدن حامل ارزان قیمت ولکان بار دیگر به بازار بازگشته و سهم خود را پس بگیرند.
پرتابگر ولکان
اسپیسایکس و روسکاسموس
بزرگ‌ترین رقیب اسپیسایکس، آژانس فضایی روسیه یعنی روسکاسموس است. رقابت این دو علاوه‌بر پرتاب‌های تجاری بین‌المللی بر سر ارسال فضانوردان به ایستگاه فضایی بین‌المللی نیز هست. از سال ۲۰۱۰ که شاتل‌های فضایی بازنشسته شدند، تا سال ۲۰۲۰ همه فضانوردان جهان از جمله فضانوردان آمریکایی با کپسول‌های فضایی روسی سایوز (Soyuz) به ایستگاه فضایی سفر می‌کردند.
اما در سال ۲۰۲۰ اسپیسایکس در کنار ناسا موفق به انتقال موفقیت‌آمیز دو فضانورد آمریکایی به کمک کپسول فضایی خود به‌نام دراگون (Dragon) شد. پس از این پرتاب، روسکاسموس علاوه‌بر اینکه بازار اعزام فضانوردان آمریکایی به فضا را از دست داد، حال باید با اسپیسایکس بر سر فرستادن فضانوردان دیگر کشورها نیز رقابت کند.
هم‌اکنون روسکاسموس قوی‌ترین رقیب اسپیسایکس در بازار جهانی ارسال ماهواره و فضانوردان به فضاست. این سازمان دولتی بعد از اسپیسایکس ارزان‌ترین پرتاب‌های جهان را به‌کمک حامل‌های فضایی پروتون (Proton) و سایوز (Soyuz) به مدارهای لئو و ژئو انجام می‌دهد.
پرتابگر سایوز
تا اینجا به رقابتی که در حال حاضر بر سر کسب بازارهای مختلف پرتاب بین ابرقدرت‌های فضایی جهان در گرفته است، پرداخته شد. در مقاله بعدی به پیش‌بینی و تحلیل این بازارها در آینده یعنی دهه سوم قرن بیست و یکم می‌پردازیم.
