احسان ناجی: سردار سپهبد قاسم سلیمانی بامداد جمعه ۱۳دی به‌همراه ۹ تن دیگر در اثر حمله یک هواپیمای بدون‌سرنشین آمریکایی به شهادت رسید. گفته می‌شود عملیات ترور وی که طی اصابت موشک‌های هدایت لیزری به کاروان نیروهای گروه حشد شعبی در نزدیکی فرودگاه بین‌المللی بغداد (Baghdad International Airport) صورت گرفت، تحت نظارت سازمان سیا (CIA) بوده است؛ عملیاتی که به گزارش رسانه‌های آمریکایی توسط یک هواپیمای بدون‌سرنشین یا پهپاد نوع ام‌کیو-۹ ریپر (MQ-9 Reaper) انجام گرفته، درحالیکه خلبانان این هواپیما هزاران کیلومتر دورتر در خاک آمریکا با کمک ماهواره‌های مخابراتی نظامی مشغول هدایت این پهپاد بودند.
پهپاد استفاده شده در این عملیات با نام کامل جنرال اتمیکس ام‌کیو-۹ ریپر (General Atomics MQ-9 Reaper)، که بعضاً آن را پردیتور بی (Predator B) می‌نامند، توسط شرکت سامانه‌های هوانوردی جنرال اتمیکس (GA-ASI) و در درجه اول برای نیروی هوایی ایالات متحده (USAF) ساخته شده است. این پهپاد نظامی ۶۴ میلیون دلاری سرعتی حداکثر ۳۷۰ کیلومتر بر ساعت داشته و قادر به حمل ۴ عدد موشک هدایت لیزری هل‌فایر (Hellfire) با کلاهک ۲۰ کیلوگرمی می‌باشد؛ موشک‌هایی که قادر به انهدام یک تانک هستند.
در عملیات مذکور، ام‌کیو-۹ ریپر موشک‌های خود را به سمت کاروان حامل شهید قاسم سلیمانی شلیک و خودروهای در حال حرکت آن‌ها را منهدم نمود. دو موشک به خودروی حامل شهید سلیمانی و ابومهدی المهندس، از فرماندهان حشد شعبی، و یک موشک نیز به خودروی دیگر همراه آن‌ها اصابت کرد. گفتنی است موشک‌های مذکور دارای شش تیغه هستند که درست قبل از لحظه شلیک، باز می‌شوند تا کارآیی موشک را برای نابودی هدف بالاتر ببرند.
این پهپاد که قادر به پرواز در ارتفاعات تا ۵۰هزار پا است، مجهز به موتور توربوپراب (turboprop) با قدرت ۹۵۰ اسب بخار می‌باشد. توربوپراپ نوعی موتور توربینی گازی است که در آن از گردش محور توربین برای چرخاندن ملخ و ایجاد پیشرانش استفاده می‌گردد. این نوع موتور پهپاد را قادر می‌سازد تا امکان پرواز به‌مدت ۲۷ ساعت بدون انجام سوخت‌گیری را داشته باشد.
پهپادهای نظامی معمولاً از طریق ماهواره‌های مخابراتی ارتباط برقرار می‌کنند که محدوده گسترده‌ای را پوشش می‌دهند؛ بدین شکل پهپاد می‌تواند در تمام مدت پرواز خود، در محدوده پوشش ماهواره قرار داشته باشد. با توجه به اینکه ام‌کیو-۹ ریپر قادر به انجام عملیات پرواز از طریق کنترل از راه دور و یا به‌شکل خودکار است، می‌توان آن را توسط یک ماهواره هدایت کرد. ماهواره در این میان نقش یک رله مخابراتی را ایفا می‌کند که هدایت‌کنندگان این پهپاد از طریق آن می‌توانند با صدور فرمان، عملیات نظامی مورد نظر خود را به‌انجام برسانند. در اصل یک ماهواره در فضا فرمانی را از هدایت‌کنندگان دریافت کرده و آن را به پهپاد انتقال می‌دهد؛ در نتیجه ام‌کیو-۹ ریپر را می‌توان از صدها یا هزاران کیلومتر دورتر و در هر نقطه از دنیا هدایت و کنترل نمود.
اکنون می‌دانیم که کنترل و هدایت پهپاد یادشده و همچنین شلیک موشک توسط آن در یک ایستگاه کنترل زمینی (GCS) توسط کارمندان و خدمه انجام می‌گیرد. از طرفی فرماندهان و همچنین مقامات اطلاعاتی فعلی و سابق آمریكایی می‌گویند كه عملیات ترور شهید قاسم سلیمانی به طور خاص با تکیه بر اطلاعات به دست آمده از مأموران و مخبران آن‌ها، رهگیری‌های الکترونیکی، هواپیماهای شناسایی و سایر اقدامات اطلاعاتی و جاسوسی صورت پذیرفته است.
به‌علاوه، این نکته که حمله موشکی پهپاد مذکور در زمان خروج خودروهای حامل شهید سلیمانی از فرودگاه انجام گرفت، نشان‌دهنده این واقعیت است که ام‌کیو-۹ ریپر، پیش از انجام عملیات، در یک موقعیت مشخص در آسمان در حال پرواز بوده تا فرمان شلیک را از ایستگاه کنترل دریافت نماید. این‌ها بدان معناست که کاخ سفید صرفاً با آگاهی از موقعیت مکانی شهید قاسم سلیمانی می‌توانست دستور شلیک را صادر نموده و عملیات ترور را اجرایی نماید.
این پهپاد که بنابر گزارش‌ها از مقر فرماندهی مرکزی آمریکا در قطر از زمین برخاسته بود و کار هدایت آن توسط دو خدمه در پایگاه نیروی هوایی کریچ (Creech Air Force Base) در ایالت نوادا (Nevada) آمریکا انجام می‌گرفت، قادر به انجام حملاتی دقیق است و با توجه به مجهز بودن آن به دوربین‌هایی پیشرفته، می‌تواند تصاویر حملات را به فرماندهان در هر نقطه از دنیا ارسال نماید. آن‌گونه که متخصصان هوانوردی می‌گویند پرواز ام‌کیو-۹ ریپر تقریباً بدون صدا بوده است؛ بدین معنی که می‌توان گفت کاروان حامل شهید قاسم سلیمانی امکان دریافت هیچ‌گونه هشدار یا علامتی از نزدیک شدن آن را نداشتند.
تصویری از اتاق هدایت پهپاد ام‌کیو-۹ ریپر
همانطور که گفته شد برقراری ارتباط پهپادهای نظامی عموماً با بهره‌گیری از ماهواره‌های مخابراتی دارای محدوده پوششی گسترده صورت می‌گیرد. اما در ماهواره‌های مخابراتی جدید، محدوده پوشش هر ماهواره کمتر شده و در عوض پهنای باند آن افزایش یافته است. تقریباً تمام پهپادهای نیروی هوایی آمریکا مجهز به ترمینال‌هایی هستند که از باند تجاری Ku بهره می‌برند. شرکت‌هایی مانند اینتلست (Intelsat)، اس‌ای‌اس نتوورکس (SES Networks) و اینمارست (Inmarsat) تأمین‌کننده اصلی پهنای باند تجاری پهپادها محسوب می‌شوند. البته ماهواره‌های خاص نظامی نیز هستند که مخابرات امن را برای این پهپادها فراهم آورند.
نیکول رابینسون (Nicole Robinson) معاون رئیس شرکت اس‌ای‌اس (SES Networks) که در زمینه ماهواره‌های مخابراتی فعال است، درباره سرعت انتقال داده ام‌کیو-۹ ریپر عنوان می‌کند: «این پهپاد به‌طور معمول قادر به انتقال داده‌ها با سرعت ۵ تا ۱۰ مگابیت بر ثانیه از طریق باند تجاری Ku است و می‌تواند هنگام اتصال به شبکه ماهواره‌ای O3B این شرکت، سرعت داده را به ۳۰ مگابیت بر ثانیه نیز افزایش دهد.»
گفتنی است علاوه‌بر نیروی هوایی آمریکا، اداره گمرک و حفاظت مرزی ایالات متحده (U.S. Customs and Border Protection)، نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا (Royal Air Force) و همچنین نیروی هوایی ایتالیا (Italian Air Force) از دیگر استفاده‌کنندگان عمده این نوع پهپاد به‌شمار می‌روند.
پرواضح است که در دنیای امروز فناوری‌های ماهواره‌ای نقش پررنگی در حوزه‌های مختلف از جمله مباحث نظامی ایفا می‌کنند. ازاین‌رو به‌منظور پیشرفت یک کشور از لحاظ نظامی، افزایش توانمندی‌های فضایی و ماهواره‌ای یک ضرورت محسوب می‌گردد. اکنون که کشورهای پیشرفته در حوزه نظامی مانند آمریکا و فرانسه حتی به تشکیل نیروهای فضایی و افزایش بودجه‌های نظامی فضایی مبادرت ورزیده‌اند، تلاش برای پیشرفت صنعت فضا برای مقابله با هرگونه تهدید احتمالی لازم به‌نظر می‌رسد. نگاه به موضوع شهادت سردار قاسم سلیمانی از این منظر شاید ما را به فکر وادارد که با چه کاستی‌هایی در این زمینه مواجهیم و برای رفع آن‌ها چه اقداماتی می‌بایست انجام گیرد.