محمد امین آهنگری: فضا از زمانی که به عنوان ابزاری برای قدرت‌نمایی در جنگ سرد به کار می‌رفت تا کنون که اقتصاد و تجارت، گفتمان غالب آن شده همواره موضوع داغی در حوزه روابط بین‌الملل بوده است. با آنکه کشورمان در ابتدای عصر فضا حضوری فعال در مجامع بین‌المللی مرتبط با فضا داشته است اما هیچگاه نمی‌توان گفت از ظرفیت‌های این حوزه در روابط بین‌المللی به درستی استفاده کرده است. به گونه‌ای که اوج هنر نمایی‌های بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران را می‌توان فعالیت در سازمان همکاری فضایی آسیا – اقیانوسیه یا اپسکو دانست. ضمن آنکه اخیرا اعلام شده ایران از تصویب هرگونه رژیم حقوقی محدود کننده برنامه های فضایی ایران در مجامع بین المللی جلوگیری می‌کند. این در حالی است که می‌توان با اجرای یک دیپلماسی فعال در عرصه فضا، تنها به جای برخوردهای سلبی، از منافع سیاسی، اقتصادی و علمی بسیاری بهره برد.
فضا در خدمت افزایش قدرت ملی
دیپلماسی فضایی، هم‌اکنون نه تنها به بخشی لاینفک از نظام سیاستگذاری ابرقدرت‌های جهانی تبدیل شده، بلکه بسیاری کشورهای نوظهور در عرصه فضا نیز از این ابزار برای افزایش قدرت ملی خود در سطح بین‌الملل استفاده می‌کنند. چنین دیپلماسی تا کنون به شکل‌گیری رقابت‌های منطقه‌ای جدی مانند آنچه بین چین و هند یا هند و پاکستان می‌گذرد شده است. هند چندی پیش توانست به مدد قدرت فضایی خود ماهواره‌ای را برای کشورهای دوست بسازد که بر وفاداری آنها در مقابله دیپلماتیک با پاکستان بیافزاید.ضمن آنکه بدین وسیله هند قدرت فناوری بومی خود که مولفه مهمی در قدرت ملی محسوب می‌شود را در مقابل پاکستان به رخ می‌کشد. البته این قدرت در رقابت با چین رنگ می‌بازد و هند هر چند در نبرد با پاکستان غالب محسوب می‌شود اما در مقابل ماهواره‌ها و ماهواره‌برهای چین تا حد زیادی مغلوب شده.
از آنجا که فعالیت در حوزه فضا ذاتا نیازمند همکاری بین‌المللی است، اتحادیه‌ها و مجامع بین‌المللی متعددی در این راستا تشکیل شده‌اند که برخی از این مجامع، نهادهایی با قدرت قانونگذاری برای تمام کشورها محسوب می‌شوند. اهمیت این مجامع را کشورهای قدرتمند، بیشتر درک کرده‌اند و برای استفاده از آنها برنامه‌ریزی دقیق و حساب شده‌ای دارند. به‌گونه‌‌ای که تیم‌های مذاکره‌کننده تخصصی قدرتمندی را برای حضور در این مجامع شکل داده و به صورتی فعالانه قوانین و لوایح خود را بر اساس منافع ملی پیشنهاد کرده و بر روند مصوبات تاثیر می‌گذارند. این رویکرد تخصصی که با ثبات در ترکیب تیم مذاکره کننده طی سال‌های متمادی همراه شده قوانین بین‌المللی در حوزه فضا را در راستای منافع ملی کشورهای فعال شکل داده است. این در حالی است که تیم‌های شرکت کننده از سوی ایران تا کنون رویکردی انفعالی و نهایتا سلبی داشته‌اند که به اذعان بسیاری کارشناسان کمکی به منافع ملی کشور نکرده است. به گونه‌ای که حتی مخالفت‌های نمایندگان ایران نهایتا با اجماع کشورهای دیگر تاثیرگذاری خود را از دست می‌دهد. هر چند یکی از دلایل اصلی این ضعف، عدم حضور تیم‌های تخصصی در حوزه دیپلماسی فضایی است اما دلیل مهم‌تر تغییر پیاپی اعضای تیم‌های مذاکره کننده است که موجب می‌شود یکپارچگی تصمیمات از بین رفته و مذاکره کنندگان بدون اطلاع از سوابق و مباحث گذشته به افرادی منفعل با جایگاهی ضعیف در مجادلات بین‌المللی تبدیل شوند که از چنین تیم‌هایی نمی‌توان انتظار دستاورد چندانی در حوزه دیپلماسی فضایی داشت.
انبوهی از فرصت‌ها در همکاری‌های بین‌المللی
روابط بین‌المللی تنها به حضور در مجامع بین‌المللی و مخالفت با مصوبات محدود نمی‌شود بلکه قالب‌های بسیاری هستند که با توجه به جایگاه کشورها و نیز جنس خواسته‌های طرفین می‌توانند منافع مشترکی را حاصل کنند. از جمله این موارد همکاری‌های علمی بین دانشگاهی در پروژه‌های بین‌المللی فضایی و یا سرمایه‌گذاری‌های مشترک در فناوری‌های فضایی است. اما شاید یکی از سهل‌الوصول‌ترین و پرمنفعت‌ترین این روابط در حوزه مدیریت بحران با کمک فناوری فضایی باشد؛ چرا که در این زمینه نهادهای بین‌المللی بی‌شماری به ارائه خدمات بشردوستانه، بدون داشتن ملاحظات سیاسی خاص می‌پردازند. در این راستا هر چند کشورمان برخی همکاری‌ها را با اپسکو شکل داده اما کماکان فرصت‌های بسیاری هست که مغفول مانده.
بدین‌ترتیب می‌بایست باور کرد؛ برخورداری از دیپلماسی فضایی فعال و انجام همکاری‌های بین‌المللی در عرصه فضا، از سویی یک ضرورت محسوب می‌شود که تنها با ابراز مخالفت با مصوبات در مجامع بین‌المللی محقق نمی‌گردد. از سویی دیگر این امر حاوی فرصت‌های فراوانی است که تنها با برنامه‌ریزی توسط تیم‌های خبره و با ثبات فنی، اقتصادی و دیپلماتیک استخراج می‌شوند. بدین جهت نهادهای ذیربط به ویژه سازمان فضایی که متولی اصلی امور فضا در کشور است بهتر است تحرک بیشتری از خود نشان داده و پاسخگوی مسئولیت خود در این زمینه باشند و تنها مخالفت با مصوبات و حضور در مجامع اپسکو یا سازمان ملل را به عنوان تنها قالب‌های فعالیت در حوزه دیپلماسی فضایی و همکاری‌های بین‌المللی فضایی نبینند.