علیرضا فتحی-ماه گذشته دولت کانادا گزارشی در مورد آینده این کشور در فعالیتهای فضایی منتشر کرد. در این گزارش به فعالیتهای فضایی به عنوان یک ضرورت استراتژیک برای رشد اقتصادی و اجتماعی اشاره شده و سازمان نظارتی فضایی کانادا (Space Advisory Board) موظف به طراحی استراتژی فضایی آینده‌ی این کشور شده است.به این بهانه در مقاله‌ی حاضر نگاهی اجمالی به فعالیتهای فضایی این کشور خواهیم داشت.
برنامه‌ی آشفته
استراتژی فضایی؛ این عبارت، خلاصه‌ای از وضعیت برنامه‌ریزی برای فضا در کشور کانادا می‌باشد. هرچند دولت و شرکتهای کانادایی طی دهه‌های اخیر موفقیتهای قابل توجهی در فعالیتهای فضایی کسب کرده‌اند که از میان آنها می‌توان به ساخت بازوهای رباتیک برای شاتل فضایی و ایستگاه فضایی بین‌المللی و ماهواره‌های دارای رادار روزنه مصنوعی (SAR) اشاره کرد، اما کانادا همچنان نسبت به کشورهای اروپایی و برخی از کشورهای آسیایی بازیگر ضعیفی در عرصه‌ی فضا به حساب می‌رسد؛ چه برسد به آمریکا و روسیه و چین.
آغاز خوب و ادامه‌ی بد
گام‌های نخستین کانادا در زمینه فعالیتهای فضایی به زمان جنگ جهانی دوم بر‌می‌گردد که محققان این کشور تحقیقاتی را بر روی لایه یونوسفر انجام می‌دادند تا انتشار امواج رادیویی را مطالعه کنند. پس از آن پروژه‌ها، موشک تحقیقاتی با پشتیبانی مرکز تحقیقات دفاعی کانادا منجر به توسعه موشک‌های تحقیقاتی (ساندینگ راکتهایی) از جمله خانواده موشک‌های بلک برنت (Black Brant) گردید. ضمن اینکه علاقه محققان کانادایی به مطالعه یونوسفر باعث شد که در نهایت اولین ماهواره این کشور با نام آلوت-۱ (Alouette 1) در سال 1962 به فضا ارسال شود و کانادا به سومین کشوری تبدیل شود که ماهواره به فضا می‌فرستد. طبق اطلاعات موجود، در اوایل دهه‌ی 60 میلادی کانادا غیر از پرتاب ماهواره، تا حد زیادی در عرصه فضا به خودکفایی رسیده بود.
Alouette 1
اما فعالیتهای فضایی این کشور در آن زمان سازمان‌یافته نبود. عدم وجود یک برنامه با جهت‌گیری مشخص یا انگیزه برای برنامه فضایی باعث شد که اغلب پیشرفتهای زودهنگام فضایی کانادا تا پایان دهه‌ی 60 به حال خود رها شوند. در دهه‌ی 70 دولت این کشور برای رهایی از رخوت بوجود آمده در فعالیتهای فضایی، با تشکیل کمیته‌ای سعی در تدوین یک راهبرد برای انجام پروژه‌های فضایی داشت؛ ضمن اینکه با پرتاب ماهواره‌ی Anik A-1 به فضا، کانادا اولین کشوری نام گرفت که شبکه ماهواره‌های مخابراتی مدار GEO را به صورت بومی تاسیس می‌کند. اما فعالیتهای فضایی این کشور تا سال 1989 در قالب یک سازمان فضایی تجمیع نشدند.
در همین حین فعالیتهای فضایی جهانی از حالت تجربی و علمی به سمت فعالیتهای عملیاتی و کاربردی همچون مخابرات ماهواره‌ای و سنجش از دور سوق داده شدند. کانادا نیز نقشی را در پروژه ارسال انسان به فضای آمریکا به عهده گرفت؛ این پروژه اگرچه نسبت به ماهواره‌های مخابراتی جنبه عملیاتی و کاربردی کمتری داشت اما عنوان پر طمطراق آن در انظار عمومی جلوه می‌کرد. در واقع ورود کانادا به ماموریت ارسال انسان به فضا پس از طراحی بازوی رباتیک شاتل فضایی توسط مهندسین کانادایی کلید خورده بود. ایده ساخت این بازوی رباتیک که با نام کانادارم (Canadarm) شناخته می‌شود زمانی به ذهن مهندسین رسید که متوجه شدند در طرح‌های اولیه شاتل ایده ابزاری جرثقیل مانند مطرح شده اما در طرح‌های نهایی خبر از آن نیست. بدین تریتیب مهندسین کانادایی یک بازوی رباتیک بر اساس فناوری‌های استفاده شده برای سوخت‌گیری رآکتورهای هسته‌ای برای شاتل فضایی طراحی کردند و اعتبار لازم برای حضور در پروژه ارسال انسان به فضا را بدست آوردند.
Canadarm
تجمیع فعالیتهای فضایی با تاسیس سازمان فضایی
پس از تاسیس سازمان فضایی کانادا (CSA) در سال 1990 توسط وزارت نوآوری، علوم و توسعه اقتصادی این کشور، CSA به مرکز اصلی موظف به پیگیری فعالیتهای فضایی کانادا تبدیل شد و همکاریهای بین‌المللی فضایی این کشور از طریق این سازمان انجام می‌گرفت. در دهه‌های 90 و 2000 علاوه بر ارسال چند فضانورد به ایستگاه فضایی بین‌المللی و ایستگاه فضایی میر متعلق به روسیه، ماهواره سنجش از دور رادارست-۱ (RADARSAT-1) را به عنوان اولین ماهواره سنجشی خود به فضا فرستاد و همچنین همکاریهایی را با ناسا و سازمان فضایی اروپا (ESA) شکل داد. از مهمترین این همکاریها می‌توان به ماهواره سنجشی انویست (Envisat) اشاره کرد که توسط سازمان فضایی اروپابه منظور سنجش از دور ساخته شد و از سال 2002 تاکنون فعال است. سازمان فضایی کانادا همچنین در ساخت ماهواره‌های ترا (Terra )و کلودست (CloudSat) با ناسا همکاری داشته است. عمده فعالیتهای این سازمان در همکاریهای بین‌المللی به طراحی حسگرها و قطعات راداری اختصاص دارد.
برنامه‌های آتی
پس از پرتاب ماهواره رادارست-۲ (Radarsat-2) در سال 2007، مشکل نبود سند جامع فضایی باز هم گریبانگیر سازمان فضایی کانادا شد؛ بنابراین پس از یک وقفه یک ساله، این سازمان یک قرارداد 40 میلیون دلاری را با شرکت MacDonald, Dettwiler and Associates برای آغاز طراحی منظومه سنجشی رادارست (RADARSAT) شامل سه ماهواره امضا کرد. پس از تامین بودجه این ماموریت در سال 2012، سال 2018 به عنوان زمان پرتاب این سه ماهواره به فضا در نظر گرفته شد.
Radarsat-2
یک نکته مهم دیگر در فعالیتهای فضایی کانادا این است که به فعالیتهای نهادهای غیر دولتی چندان بها داده نمی‌شود و اغلب از لحاظ بودجه دچار مشکل هستند. بنابراین به عنوان مثال طراحی و ساخت ماهواره‌هایی به منظور بهبود ظرفیتهای هواشناسی و مخابرات کانادا در مدار قطبی در قالب ماموریت (PCW) نیز به عهده‌ی سازمان فضایی این کشوراست. این ماموریت قرار بود تا سال 2016 انجام شود اما هنوز تکلیف آن مشخص نیست.
یکی دیگر از پیامدهای نبود برنامه مشخص فضایی در کانادا این است که کشوری که تاکنون تعداد ماهواره‌های پرتاب‌شده‌اش دو رقمی شده، هنوز توانایی پرتاب ماهواره را ندارد و برای پرتاب ماهواره‌هایش به آمریکا، روسیه و هند وابسته است.سازمان فضایی کانادا از سال 2011 تاکنون با بودجه‌ای که به صورت جسته و گریخته توسط دولت تامین می‌شود به دنبال تاسیس یک پایگاه پرتاب فضایی برای خودکفایی در این زمینه است. اگرچه یک پایگاه فضایی قرار است تا سال 2020 در یکی از شهرهای کانادا به منظور پرتاب ماهواره‌برهای اوکراینی ساخته شود اما هنوز حضور سازمان فضایی کانادا در این پروژه تایید نشده است.
کانادا به عنوان درس عبرت
پس از مشاهده همکاریهای فضایی شکل گرفته توسط کانادا و تعداد ماهواره‌های فعال این کشور، شاید کانادا کشور موفقی در زمینه فضایی به نظر برسد؛ اما باید توجه داشت که این کشور از زمان جنگ جهانی دوم فعالیت فضایی خود را شروع کرده است! کشورهایی مثل هند، چین و ژاپن سالها بعد از این زمان وارد عرصه فضا شده‌اند اما اکنون بسیار جلوتر از کانادا هستند. دلیل این عقب افتادن و آشفتگی موجود در برنامه فضایی کانادا با وجود پراکنده نبودن سازمان‌های مسئول؛ شاید نبودن یک سند جامع فضایی باشد که نهادهای فضایی این کشور به دنبال کردن آن متعهد باشند. این موضوع می‌تواند درس عبرتی برای کشورهایی باشد که اکنون در حال طرح‌ریزی برنامه‌های فضایی خود می‌باشند.