سیروس برزو: روزگاری این منطقه فوق سری تلقی بشمار میرفت و حتی بر روی نقشههای جغرافیایی نمیشد آنها پیدا کرد. در حاشیه یک جنگل کاج، در کنار یک دریاچه، شهرکی وجود دارد که بر آن «میرنی» (در زبان روسی به معنای صلح) نام نهادهاند. این شهرک بخشی از مرکز فضایی «پله سه تسک (Plesetsk)»، پایگاه فوق سری شوروی سابق به شمار میرود.
این پایگاه که شروع ساخت آن به آوریل ۱۹۵۸ برمیگردد، از قدیم در اختیار ارتش شوروی بود و آزمایشهای موشکی و نظامی آن کشور در این پایگاه از ۳۱ اکتبر ۱۹۵۹ با پرتاب یک موشک ار-۷ آغاز گردید. پله سه تسک پسازآن تبدیل شد به مرکز پرتاب اصلی ماهوارههای نظامی و جاسوسی شوروی بهطوریکه بیش از ۴۰ درصد پرتابهای فضایی و حدود ۶۰ درصد ماهوارههای روسیه از این پایگاه راهی فضا شدهاند. اولین موشک بالستیک شوروی با کلاهک اتمی در دهه ۱۹۵۰ از این محل پرتاب شد. اکنون تمامی آنچه از آن باقیمانده، عکسی در موزه محلی است.
شمالیترین پایگاه پرتابهای موشکی
پله سه تسک شمالیترین پایگاه پرتابهای موشکی روسیه بشمار میرود. در ۳۰ کیلومتری آن شهرکی باسیمهای خاردار است که تنها راه ارتباطی آن بهوسیله یک ایستگاه بازرسی کنترل میشود.
در «میرنی» جمعیتی حدود ۴۰ هزار نفر زندگی میکنند. در این شهرک، مدرسه، کودکستان، مراکز تفریحی و ورزشی وجود دارد. هوا در این منطقه بسیار سرد است اما گلخانههای زیاد، شهرک را با گل و سبزه آراسته است. در خیابانهای آن یادبودهایی را میتوان دید: «بنایی به نام «میخائیل یانگل» یکی از مخترعین موشکهای روسی، یک موشک بالستیک قدیمی که بر بالای یک ستون سنگی نصبشده است، و یک آتشدان همیشه روشن به نشانه یادبود، برای افراد زیادی که در یک انفجار در حین سوختگیری یک موشک کشته شدند.»
.jpg)
حوادثی که در پایگاه رخ دادهاند
تابهحال چند حادثه در این پایگاه، جان افرادی را گرفته است. روز ۲۶ ژوئن ۱۹۷۳ در جریان سوختگیری یک موشک از نوع سایوز، انفجاری رخ داد. این موشک قرار بود یک ماهواره جاسوسی از نوع کاسموس را به فضا ببرد. که درنتیجه آن ۹ نفر کشته شدند این ماجرا سالها بعد در ۱۹۸۹ افشا شد. یک ماه بعد در ۲۶ ژوئیه ۱۹۷۳ در جریان سوختگیری یک موشک از نوع کاسموس انفجاری صورت گرفت که درنتیجه آن ۲ نفر کشته شدند.
انفجار موشکی از نوع وستک در ۱۸ مارس ۱۹۸۰ یک کشتار واقعی بود. در این حادثه ۴۸ نفر کشته شدند. در سال ۱۹۸۴ نیز طی قسمت آمادهسازی اکسیژن برای موشکها در این پایگاه سه سرباز جان خود را از دست دادند.
حوادث پله سه تسک بازهم تکرار شدند، گرچه در موارد بعدی تلفات انسانی نداشتند. آخرین حادثه در روزهای ۱۴ مه و ۲۰ ژوئن ۱۹۹۶ روی داد. طی این دو روز، حادثههای مشابهی اتفاق افتاد: «در هر دو بار موشکی از نوع «سایوز–او»، ۴۹ ثانیه پس از پرتاب در آسمان مرکز منفجر شد. هردوی این موشکها ماهوارههای جاسوسی حمل میکردند. دلیل حادثه این بود که کلاهک حفاظتی ماهواره نابهنگام در ثانیه ۴۹، جدا شد و دستگاه حفاظتی خودکار، دستور انهدام موشک را صادر کرد!»
سفینه کاسموس ۲۰۰۰
در میدان مرکزی شهر، یک سفینه کروی شکل با دو پنجره بر روی آن، بر بالای ستونی قرارگرفته است. این سفینه در حین عبور از لایههای سخت جو بهطرف پایین و بهسوی زمین، به این شکل درآمده است. نام این کره «کاسموس ۲۰۰۰» است. اولین سفینه فضایی کاسموس در سال ۱۹۶۶ از «میرنی» به فضا پرتاب شد. مدل ۲۰۰۰ آن در سال ۱۹۸۹ پرتاب شد. در همین سال بود که «کاسموس ۲۰۰۰» اولین پرواز را بر بالای قطب جنوب و قطب شمال انجام داد که ازنظر فنی یک کار نسبتاً مشکل بشمار میرود.
تجهیزات ویژه درون سفینه، از قطب جنوب عکس برداشتند و اسرار زیر یخها و ساختار زمینشناسی آن را آشکار ساختند. سپس سفینه سالم به خانه بازگشت، اما نه برای اینکه به یک بنای یادبود بدل شود. یک متخصص چنین میگوید: «ما ماهوارهها را بازیابی میکنیم، تقریباً به همان صورتی که انسانها را باید نجات دهیم دلیل این مسئله این است که تجهیزات و دستگاههای نصبشده در این سفینهها گرانتر از آن هستند که فقط یکبار مورداستفاده قرار گیرد.»
مشکلات پایگاه فضایی
روزگاری در شوروی سابق هرساله در حدود ۲۰۰ موشک از زمین به فضا پرتاب میشدند. هرساله میلیونها دلار برای این برنامهها خرج میشد، اما فواید حاصله ازنظر مخالفین، بسیار اندک بود. ازاینرو همواره، این سؤال مطرح میشد که آیا واقعاً نیازی به چنین برنامههایی هست؟ و اگر هست، چگونه میتوان از هزینههای آن کاست؟
آنچه مسلم است مردم محلی از زندگی در همسایگی یک مرکز فضایی که منطقهای وسیع و محصور را اشتغال میکند، چندان خوشحال نیستند؛ آنهم به این خاطر که موشکهای مورداستفاده، گاه سقوط میکنند. اما با شرایط اقتصادی جدید این همسایهها، شهرکهای فضایی میتوانند برای ساکنان محلی سودآور باشند. مصوبهای که توسط دولت روسیه در مورد مرکز فضایی تصویب شد میگوید که بخشی از عایدات پرتابهای تجاری تحت عنوان مالیات محلی، به منطقه تعلق میگیرد.
یکی از کارشناسان این مرکز میگوید: «ما قادر به پذیرفتن هر مسئولیتی از طریق بهکارگیری امکانات گسترده علمی و فنی مرکز فضایی هستیم، اما آنچه ما به آن نیاز داریم تنها گرفتن سفارش از سوی مشتریان است. ما بهآسانی نمیتوانیم سفارش بگیریم، و این مسئله مهمی است که ما واقعاً از امکاناتی برخورداریم که ممکن است برای برخی که به دنبال کاری جدی هستند، جالب باشد.»
بعد از مصوبات دولت روسیه برای ورود این پایگاه به کسبوکار، موشکهایی که از این مرکز به فضا پرتاب شدند تجهیزات و وسایلی را بهعنوان محمولههای تجاری برای مدت طولانی به فضا بردند و مرکز علمی و فنی «پله سه تسک» علیرغم آنکه همچنان در دست نظامیان است یک موسسه مستقل و خود گران تبدیلشده که صنعت توسعهیافته را از طریق یک برنامه فضایی نظامی در مقاصد تجاری به کار میگیرد.
تا چندی پیش تمام هماهنگیها و برنامهریزیها با شرکتهای خارجی، توسط سازمان فضایی روسیه در مسکو انجام میگرفت و به همین ترتیب از درآمدهای حاصله چیزی به این مرکز و منطقه نمیرسید. اکنون این مرکز مجاز است بهطور مستقیم با شرکتهای خارجی تماس بگیرد، برای خود مشتری جذب کند و از منافع پرتابهای تجاری، سهم قابلتوجهی را برای خود نگه دارد.
راهروهای روی زمینی و زیرزمینی کارگاههای پله سه تسک، دنیای عجیبی است. دستگاههای ارتباطی با دقت فوقالعاده، رایانههای بسیار سریع که هر شش ماه یکبار با مدلهای جدید عوض میشوند، مجموعه موشکهای غولپیکر، تجهیزات آزمایشکننده و… نشان میدهد که هرجومرج دوران ناشی از تغییرات و جابجاییها تمامشده است، دیدن یک چنین تجهیزات سازمان یافته ای که مانند ساعت دقیق کار میکند، باورنکردنی به نظر میرسد. در اینجا، دقیقاً مطابق با برنامه یک محصول تعیینشده به فضا فرستاده میشود.
کلکوویچ یکی از متخصصان این مرکز است. او در میان کارشناسان موشکی شوروی بهعنوان متخصص در ریاضیات و رادیو الکترونیک شناخته میشود، زندگیاش را وقف ایجاد این مرکز کند.
او میگویند: «اکنون ما یک شبکه ارتباطی پرقدرت با اسکاندیناوی از طریق ماهواره را طرحریزی کردهایم. قرنها، شمال شوروی، پیوندهای اقتصادی مستقیمی با فنلاند، نروژ و سوئد داشته است. این در حالی است که بعدها مسکو آنها را در انحصار خود درآورد. اکنون این پیوندهای مستقیم مجدداً برقرار میشود. دراینبین برخورداری از یک شبکه مخابراتی برای کسانی که در این میان به تجارت میپردازند جنبه حیاتی دارد.»
علاوه بر این، موسسه فنی و علمی پله سه تسک، یک بانک اطلاعاتی تأسیس کرده است که چندین شرکت و بانک را در منطقه «آرخانگلسک» فرامیگیرد. منظور از این کار، ایجاد یک شبکه اطلاعات محلی با چشمانداز اتصال با ارتباطات ملی در جهت تکامل بیشتر است.
منطقه فوق سری!
روزگاری این منطقه فوق سری تلقی میشد و حتی بر روی نقشههای جغرافیایی نمیشد آن را پیدا کرد. اکنونکه پردهها کنار رفته است، بازدیدکنندگان و مسافرهای خارجی میتوانند بیایند و پرتابها را در مرکز فضایی از نزدیک مشاهده کنند. در «میرنی» فرودگاه مناسبی وجود دارد. یک پرواز یکساعته بازدیدکنندگان را از «میرنی» به ارخانگلسک میرساند. همچنین بالگردهایی در مرکز هوایی هستند که میتوانند بازدیدکنندگان را به محلهای ماهیگیری و شکار ببرند.
در «مرکز پریرودا»، کار بر روی مواد بهدستآمده از پله سه تسک، انجام میگیرد. روی میز کار رئیس این تشکیلات، با توده انبوهی از عکسهای مختلف پوشیده شده بود. هرکدام از این عکسها نشاندهنده قسمتی از سطح کره زمین است که از فضا برداشتهشده است.
استپانکوف که بیش از ۲۰ سال شغلش عکاسی فضایی بوده است معتقد است که مرکز عکسهای پریرودا بیشترین ارزش اطلاعاتی و بالاترین کیفیت در سطح جهانی دارد. آنها توسط دوربینهای ویژه از ماهواره ریسورس که از پله سه تسک پرتابشده، برداشتهشدهاند.
وی میگوید: «با استفاده از عکسبرداری فضایی ما میتوانیم هر نقشهای را برحسب تقاضای مشتریهایمان رسم کنیم. برای مثال در مورد منطقه آرخانگلسک، ما نقشههایی از جنگلها، یخها و پوشش یخی، و برای جمهوریهای آسیای مرکزی نقشههایی که شرایط زیستمحیطی آن مناطق را نشان میدهد، تهیهکردهایم.»
او میگوید: «ما در حال حاضر نیاز به درآمد داریم. مرکز پریرودا، بانک اطلاعاتی و دیگر بخشهای تجاری وابسته نقش بسیار مهمی را در سودرسانی برای مرکز فضایی به عهدهدارند. اکنون ما حتی طبقات مصرفشده موشکها را که در سرتاسر صحرا پراکنده میشدند را جمعآوری میکنیم. این بخشها که از آلومینیوم خوب ساختهشده مجدداً قالبریزی میشوند.»
برخی معتقدند، دور نیست زمانی که یک شهروند عادی و نه یک فرد نظامی، ریاست این مرکز فضایی را بر عهده بگیرد. تاکنون، در حقیقت کار راهاندازی و حفظ این مرکز به عهده وزارت دفاع بوده است. دستگاه نظامی این وظایف را با هزینه بسیار پایینتری نسبت به بخشهای خصوصی انجام میدهد، زیرا اغلب کارها توسط سربازان انجام میشود.
اما بنا به عقیده بعضی از کارشناسان این مرکز، ظرف چند سال آینده پله سه تسک که سالها تحت حمایت مالی دولتی بوده است، نهتنها قادر خواهد بود بودجهاش را تأمین کند، بلکه سوددهی نیز به همراه خواهد داشت.