سیروس برزو: در دوران حکومت شوروی، به خیلی از مطالب و اخبار مهر محرمانه می‌خورد و بسیاری از اسناد یا بکلی نابود می‌شدند و یا پرونده آن‌ها با خوردن مهر محرمانه، بسته و در گاوصندوق ها پنهان می‌ماند. تاریخ فضانوردی شوروی در حقیقت بخشی از تاریخ این کشور است که شاید بتوان گفت هزاران پرونده کاملا سری داشته و برخی از آن‌ها هنوز هم افشا نشده‌اند. در این میان می‌توان به واقعیت‌های مربوط به پرواز سفینه سایوز ۱ (Soyuz 1) اشاره کرد که از موارد پنهان تاریخ فضانوردی شوروی بشمار می‌رود. گرچه برخی از لایه‌های این ماموریت بعد از فروپاشی شوروی روشن شده اما هنوز هم سوالاتی درباره آن باقی مانده است.
یکی از این سوالات که مدت‌ها مطرح بود، قضیه فضانورد جایگزین این ماموریت است. از آغاز عصر فضا، چه در مورد سفینه‌های سرنشین‌دار و چه بدون سرنشین، معمولا یک جایگزین انتخاب می‌شد تا اگر بطور مثال برای ماهواره یا کاوشگر اصلی اتفاقی افتاد، دومی به فضا پرتاب شود؛ به ویژه در مورد کاوشگرهای دورپرواز، زمان نقش مهمی داشت. مثلا در مورد مریخ بهترین زمان، هر دو سال یک بار اتفاق می‌افتد. در مورد پرتاب سفینه‌های سرنشین‌دار با توجه به عمر مفید سامانه‌های مربوطه، تعویق و تاخیر زمان یا روز پرتاب اهمیت خاصی دارد و به همین دلیل گاهی حتی دو گروه فضانورد جانشین، فضانورد یا فضانوردان اصلی را در مراحل مختلف آموزش و تمرین، همراهی می‌کردند.
در جریان آموزش‌های سایوز ۱ نیز این قانون رعایت می‌شد. ماموریت سایوز ۱ آزمایش توانایی‌های سفینه در مدار زمین نبود چون قبلا چند فروند از این سفینه با نام‌های جعلی و به شکل بدون سرنشین به فضا پرتاب شده بود. ولادیمیر کاماروف (Vladimir Komarov) باید در مدار زمین به انتظار پرواز سایوز ۲ (Soyuz 2) می‌ماند که قرار بود روز بعد راهی فضا گردد و بعد از اتصال به آن، عملیات تبادل فضانورد انجام شود. کاماروف به عنوان فضانورد اصلی انتخاب شد و یوری گاگارین (Yuri Gagarin)، سمت جانشینی او را داشت.
تا اینجای قضیه، نکته سوال برانگیزی وجود ندارد اما حرف‌هایی که یکی از روزنامه‌نگاران مَحرم در دوران شوروی که سال‌ها بعد از فروپاشی به زبان آورد، نشانگر پیچیدگی این انتخاب است. او گفت: «شب قبل از پرتاب به اتاق کاماروف رفتم. بر خلاف همیشه دیدم که سخت به فکر فرو رفته است در حالی که باید به دلیل اهمیت پرواز سایوز ۱ و عملیاتی که می‌بایست در مدار صورت می‌گرفت، پرنشاط می‌بود. دلیل این حالت را از او پرسیدم؛ خیلی آرام پاسخ داد فکر نمی‌کنم این پرواز به خوشی پایان پذیرد. به او گفتم انصراف بده و اجازه بده تا گاگارین برود. او سرش را پایین انداخت و گفت من نمی‌توانم این کار را بکنم چون آن‌ها هم همین را می‌خواهند.» مکالمه در اینجا خاتمه پیدا می‌کند بدون این که مشخص شود «آن‌ها» چه کسانی هستند و چرا با وجود این که این ماموریت سرانجام نامعلومی دارد، اصرار دارند انجام شود.
همانطور که می دانیم سایوز ۱ در فضا دچار نقص فنی شد به همین دلیل از پرتاب سایوز ۲ با هدف اتصال به آن صرف‌نظر کردند اما این پایان ماجرا نبود. چتر نجات سفینه کاماروف در بازگشت به زمین باز نشد و سقوط سفینه پایان عمر او را به همراه داشت. یوری گاگارین نیز یک سال بعد به دلیل سقوط هواپیمایش کشته شد.
حتی امروز و با پاک شدن بسیاری از مهرهای محرمانه از پروند‌ه‌های دوران شوروی، رازهای مربوط به علل انتخاب گاگارین به عنوان جانشین کاماروف و کشته شدن او در حادثه سقوط هواپیمایش همچنان به شکل مرموزی بسته مانده است.
آنچه در اینجا می‌بینید، عکس‌هایی است که انتشارشان برای سال‌ها ممنوع بود و نشانگر حضور گاگارین در جریان آموزش و تمرین‌های سایوز ۱ است:
