آیا صنعت فضایی روسیه در حال افول است؟

سیروس برزو: در سال گذشته روسیه با یک سری مشکلات مواجه بود. سوراخ در سفینه سایوز، عدم موفقیت در پرتاب سفینه سایوز ام.اس-۱۰ (SoyuzMS-10)، ازکارافتادن کاوشگر نجومی اسپکترم آر (Spectrum-R) و… این وقایع برای بسیاری این سؤال را پیش آورد که آیا فضانوردی روسیه در حال افول است؟
در مورد کاوشگر نجومی اسپکترم آر  در برخی رسانه‌ها از اصطلاح خراب شدن استفاده کردند و آن را شکست بزرگ روسیه نامیدند. اما اگر عمیق‌تر نگاه کنیم می‌بینیم که این قضیه کاملاً برعکس است. این رصدخانه رادیویی در سال ۲۰۱۱ به مدار زمین پرتاب شد. بر اساس اسناد رسمی عمری ۳ ساله باید می‌داشت اما تا سال گذشته همچنان فعال بود. آیا این نشان مشکل جدی است؟!
استفاده از اصطلاح خراب شدن را برای برنامه‌ای که بیش از ۲ برابر برآورد اولیه به حیات ادامه داده بی‌معنا است. مریخ‌نورد آپورچونتی (Opportunity) آمریکا به‌طور قابل‌ملاحظه بیش از برنامه پیش‌بینی‌شده کارکرد اما درنهایت از بین رفت. یا مه‌نورد لوناخود-2 (Lunokhod-2) که مدت‌ها فراتر از برنامه‌ریزی در ماه فعال بود.
برنامه بین‌المللی مطالعات اخترشناسی با بهره‌گیری از کاوشگر نجومی اسپکترم آر در نوع خود بسیار مؤثر بود. با توجه به اتصال تعداد زیادی از تلسکوپ‌های رادیویی در نقاط مختلف زمین، داده‌های باارزش در گروه رادیویی به‌دست آمد. تیم‌های علمی کشورهای مختلف با تلسکوپ کار می‌کردند. با توجه به فعال بودن سامانه‌های کاوشگر، بعد از پایان عمر پیش‌بینی‌شده، کار ادامه پیدا کرد و در آخرین مورد قرار شد تا پایان سال ۲۰۱۹ تمدید گردد. متأسفانه، به علت از دست دادن سامانه ارتباطی ادامه کار میسر نشد اما این به معنای شکست در برنامه نیست.
مشکلات دستگاه فضایی روسیه در سوراخ در سفینه سایوز، عدم موفقیت در پرتاب سفینه سایوز ام.اس-۱۰ و یا ازکارافتادن کاوشگر نجومی اسپکترم آر نیست. این‌ها برگ‌های درخت هستند و معضلات ریشه‌ای در دستگاه فضانوردی روسیه وجود دارد.
ریشه ناکامی‌هایی مانند موارد فوق در صنعت فضانوردی این کشور، مشکلات تدارکات انسانی و مالی است. طی تقریباً ۳دهه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، بسیاری از کارشناسان باتجربه به دلایل مختلف، به‌تدریج بازنشسته یا حذف شدند و عملاً انتقال تجربه رخ نداد. تعداد بسیارکمی از جوانان هایی که وارد این عرصه می‌شوند، برای مدت طولانی باقی می‌مانند به‌این‌ترتیب روند مستمر انتقال تجربه و بالا رفتن دانش که در دوران شوروی وجود داشت عملاً دچار وقفه شده است. در آن دوران جوانانی مثل گئورگی گرچکو (Georgy Grechko) با ۲۲ سال سن وارد تشکیلات فضایی می‌شود،‌بعداً با ورود به گروه فضانوردان با لحاظ علمی تجربه صد چندان پیدا می‌کند و حتی بعد از کناره‌گیری از فضانوردی، تا پایان عمر از او به‌عنوان مشاور استفاده می‌شود. او طی این مدت استاد مستقیم بیش از ۸۰ نیروی جوان در صنعت فضانوردی ازجمله فضانوردان جوان بود و با برخی مثل یوری راماننکو (Yuriy Romanenko) به فضا سفر کرد یا در ایستگاه فضایی همراه شد و دانش خود را به آنها انتقال داد. پرواز هر فضانورد تازه‌کار با یک فضانورد باتجربه که از اواخر دهه ۱۹۷۰ به‌عنوان قانون در مأموریت های فضایی به‌کار رفت, توانست در انتقال تجربه کمک شایانی کند.
از سوی دیگر مشکلات اقتصادی نه فقط به لحاظ دستمزد کارمندان بلکه در اجری برنامه‌ها است که عملاً موجب تأخیر یا توقف می‌شود. برنامه‌های فضایی، کارهای زمان‌بر هستند. در طول زمان، نوسانات قیمت عملاً موجب کندی یا توقف کامل کار می‌شود. به‌طور مثال در ابتدای هر طرح، تمام هزینه‌ها برای مواد و عناصر پایه تصویب می‌شوند، اما بعد از یک سال، به دلیل سقوط ارزش مستمر روبل  دیگر امکان تهیه وسایل موردنیاز وجود ندارد، زیرا مبلغ قرارداد به روبل است درحالی‌که قیمت اجناس موردنیاز اینک در اعداد و ارقام قرارداد ثابت نمانده است.
مشکل بعدی قواعد بازی غالب در صنعت، و بوروکراسی حاکم بر سیستم کشور است. به‌طور مثال اختلاف جدی بین مقررات مالی و سازمانی روسکاسموس (Roscosmos) و استانداردهای طراحی فن‌آوری فضایی.
طبیعی است دست به دست هم دادن این موانع باعث کند شدن حرکت‌ها می‌شود. در دوران شوروی، کمیته مرکزی حزب تصمیم می‌گرفت، تصویب می‌کرد و دستور می‌داد. علی‌رغم وجود بوروکراسی در دستگاه‌های دولتی، هر نوع مشکلی در اجرای برنامه‌های مصوب بی معنا بود چه مالی و چه اداری. هیچ مانعی نمی‌توانست از اجرای برنامه جلوگیری کند اما اینک کاغذبازی‌های اداری آنچنان دست و پای مسئولان را بسته که حتی بررسی و اعلام رسمی موارد واضحی مثل سوراخ شدن سفینه سایوز, به مشکل بر می‌خورد و بده و بستان‌های داخلی منجر می‌شود که چنین افتضاحی به‌تدریج کم رنگ شده و بر روی آن سرپوش گذاشته شود.
با قرار گرفتن دیمیتری راگوزین (Dimitry Rogozin) فرد مورد اعتماد ولادیمیر پوتین در راس سازمان فضایی روسیه, این نظر قوت گرفت که روسکاسموس دچار تحول خواهد شد. اما باید توجه داشت که عمق فاجعه ای که فناوری فضایی روسیه, بعد از فروپاشی شوروی به آن مبتلا شد نیاز به یک همت و انگیزه بزرگ ملی دارد و باید دید آیا راگوزین و گروه او می توانند چنین انگیزه و نگاهی را در مردم روسیه بوجود بیاورند.