گفت‌وگوی اختصاصی اسپاش با دکتر فتح الله امی، رئیس پژوهشگاه هوافضا به مناسبت هفته پژوهش
مطالعات متعدد نشان می‌دهد استخراج سیاست‌های کلان کشور و تصمیم‌گیری مدیران برای حل مشکلات و توسعه بخش‌های گوناگون کشور بدون درنظرگرفتن کارهای کارشناسی برآمده از پژوهش امری ابتر است. در این زمینه نقش محوری مدیران تصمیم‌ساز دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در بدنه پژوهشی کشور برای پیشرفت بخش‌های گوناگون و به‌ویژه توسعه علوم فضایی کشور فوق‌العاده راهبردی است. در هفته پژوهش دکتر فتح‌الله امی، در گفت‌وگویی اختصاصی با اسپاش به بررسی اوضاع پژوهشی کشور و به ویژه پژوهش‌های مربوط به حوزه هوافضا پرداخته است. او که فارغ‌التحصیل دکترای مهندسی مکانیک از دانشگاه صنعتی مسکو در روسیه بوده و در حوزه پژوهشی به مطالعه روی موتور، پیشرانش و توربوماشین، ترمودینامیک و محیط زیست پرداخته است، این روزها سکان هدایت پژوهشگاه هوافضا را در دست دارد و دیدگاه‌هایش در زمینه وضع پژوهش در کشور می‌تواند چشم‌اندازی از افق کنونی و دورنمایی از آینده این حوزه را برای علاقه‌مندان روشن سازد.
آقای دکتر! جایگاه پژوهش در نگاه شما به عنوان مدیر پژوهشگاه هوافضا فضا چقدر برای کشور حیاتی است؟
پیش از هر چیز فرارسیدن هفته‌پژوهش را گرامی می‌داریم. به‌ویژه یاد و خاطره شهید آیت‌الله مفتح که این هفته به یاد ایشان، هفته پژوهش نامگذاری شده است. مهم‌ترین نکته‌ای که باید همه مسئولان و مدیران کلان کشور در نظر داشته باشند این است که اعتباری که برای پژوهش هزینه می‌شود در حقیقت نوعی پس‌انداز برای آینده است. یعنی اگر آینده‌پژوهی مورد توجه برنامه‌های کشور باشد، آن وقت هر اعتباری که در بخش پژوهش مورد نظر باشد قطعا برای آینده کشور پس‌انداز خواهد شد و هر کاری که ما در کشور بر اساس مطالعات دقیق میدانی انجام دادیم در آن پروژه ها موفق بودیم. پروژه ها و طرح‌های کلان زیادی در کشور وجود دارد که برای مثال می‌توان به طرح‌های مطالعاتی حفظ و ذخیره آب کشور انجام شده است. همین‌طور طرح‌های توسعه انرژی برق کشور که بعدا مشخص شد این تمهیدات و مطالعات آن ما را به جایی رساند که اکنون صادرکننده انرژی به کشورهای همسایه شده‌ایم. بنابراین در هر طرحی که روی آن مطالعه و پژوهش به میزان کافی انجام بشود، برای آینده کشور و برای نسل‌های آینده پس‌انداز محسوب می‌شود.
وضع کشور ما را در حوزه پژوهش‌های هوافضا چطور می‌بینید؟ از کی شروع کردیم؟
در حوزه هوافضا که من تقریبا تمام فعالیت‌هایم در این بخش بوده، به یاد دارم از سال ۱۳۶۵ که ایران هدف موشک‌های دوربرد عراق قرار می‌گرفت، دست ما برای دفاع در این زمینه خالی بود. متاسفانه پیش از انقلاب اسلامی گام جدی در مسائل فضایی برداشته نشده بود. لذا از سال ۱۳۶۵ بنا به مسائل مورد نیاز در جنگ تحمیلی، بسیاری از پژوهش‌های فضایی کشور پایه‌گذاری شد. امروزه ما در بحث استفاده از صلح‌آمیز در فضا در میان کشورهای اسلامی نخستین کشوری هستیم که به فناوری پرتاب ماهواره دست یافته‌ایم. در بحث نظامی نیز می‌بینید که کوچک‌ترین تعرض و تهدید نظامی چه از نظر جنگ‌های منظم یا از نظر تروریستی به راحتی با موشک‌های نقطه‌زن پاسخ دشمن با قدرت داده می‌شود. بنابراین هرچقدر در امر پژوهش هزینه کنیم از نتایج مثبت آن نیز بهره‌مند می‌شویم.
من در اینجا اشاره می‌کنم به فعالیت‌هایی که در وزارت علوم در دوران پس از انقلاب و به‌ویژه در دولت یازدهم و دوازدهم و در دوران وزیر محترم فعلی و معاونت پژوهشی و همین‌طور معاونت فناوری ایشان انجام شده است. ما در مسائل دانشجویی رشد بسیار بالایی داشته‌ایم، آنقدر که گفته می‌شود لازم است امروزه آن را کنترل کنند. در اوایل انقلاب در شرایطی که جمعیت ایران نزدیک به ۳۰ میلیون نفر بود. تعداد دانشجویان دختر ما 54هزار نفر و دانشجویان پسر به ۱۲۱ هزار نفر می‌رسید. جمعا چیزی حدود ۱۷۵هزار دانشجو داشتیم. این در حالی است که ما در سال ۱۳۹۵ چیزی حدود چهار میلیون و هفتاد هزار دانشجو داریم. این یعنی رشد ما نسبت به دوران پیش از انقلاب ۲۰ برابر شده است. علت این است که زمینه تحصیلات و به ویژه تحصیلات تکمیلی برای جوانان فراهم شد. این در حالی است که جمعیت کشور در این مدت ۵/۲ برابر شده است. همین‌طور تعداد اعضای هیئت علمی در سال ۱۳۵۸ حدود ۸۷۰۰ نفر بوده است. در حالی که این عدد اکنون به ۸۰ هزار نفر رسیده است. در حال حاضر نیز رویکرد وزارت علوم به افزایش کیفیت نسبت به افزایش کمی است.
در زمینه پژوهش آمار بسیار جالبی که تمام وبگاه‌های بین‌المللی و به‌ویژه وبگاه بین‌المللی ISC به آن اشاره کرده این است که در علوم مختلف رتبه جهانی‌مان مثلا در رشته کامپیوتر از ۴۱ به ۱۴ رسیده است. در مهندسی شیمی از رتبه ۲۹ به ۳ رسیده‌ایم. در مهندسی میکروالکترونیک از ۴۸ به ۱۸ رسیده‌ایم. در نانوفناوری از رتبه ۶۴ به ۷ رسیده‌ایم، در سلول‌های بنیادی از رتبه ۴۳ به ۱۳ رسیده‌ایم، در مهندسی مکانیک از ۳۵ به ۵، در فیزیک هسته‌ای از ۴۳ به ۱۴، در رباتیک از ۴۲ به ۱۴، در پلیمر از ۲۹ به ۸، در مهندسی منابع آب از ۴۸ به ۱۱، در علوم ریاضی از ۴۵ به ۱۱ و در مهندسی مواد از ۴۹ به ۱۲ رسیده‌ایم. یعنی در همه زمینه‌های علوم مطرح جهان ما رشد چشمگیر داشته‌ایم.
مهم‌تر از همه ما با حدود ۸۰ میلیون تفر که حدود یک درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد، قاعدتا مقدار تولید علم در کشور ما نیز باید حدود یک درصد تولید علم جهان باشد. در صورتی که این عدد به استناد وبگاه ISC در حال حاضر ۱/۵۶درصد از علم جهان را در سال ۲۰۱۶ و در سال ۲۰۱۸ میزان مشارکت ما در تولید علم جهان به ۱/۷۵ درصد رسیده است. در وبگاه‌های دیگری مانند اسکوپوس و تایمز نیز مقادیر مشابهی برای پیشرفت پژوهشی کشور ما اعلام شده است.
در خصوص توسعه پارک‌های علم و فناوری وضع پیشرفتمان را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در بحث فناوری، پارک‌های علم وفناوری که بحث احداثشان از سال ۱۳۷۵ مطرح شد و در سال ۱۳۷۷ نخستین پارک‌های فناوری و مراکز رشد شکل گرفت، در حال حاضر وزارت علوم ۴۲ پارک علم وفناوری را در اختیار دارد. کل اعتباراتی که تا پایان سال ۱۳۹۶ دولت در لایحه بودجه تصویب کرد ۱۸۰۰ میلیارد تومان است، اما فقط حدود ۹۵۰ میلیارد تومان اعتبار تخصیص یافته است. با این اعتبار چیزی حدود ۷۰ هزار شغل در این پارک‌ها ایجاد شده که اگر این اعتبار تخصیص یافته را به مشاغل ایجاد شده تقسیم کنیم می‌بینیم برای ایجاد هر شغل چیزی حدود ۱۲ تا ۱۳ میلیون تومان هزینه شده است. در صورتی که طبق مصوبه سازمان مدیریت، برای ایجاد یک شغل پایدار چیزی حدود ۳۵۰ میلیون تومان بودجه مورد نیاز است. در حالی که در وزارت علوم با عددی به مراتب پایین‌تر شغل ایجاد شده است. ضمن اینکه فروش صادراتی شرکت‌های دانش بنیان در سال گذشته به ۲۶۰ میلیون دلار رسیده است.
در پایان آیا نکته‌ای هست که مایل باشید به آن اشاره کنید؟
امیدوارم مشکلات بخش پژوهش و به‌ویژه تخصیص بودجه‌ها هر چه زودتر برطرف شود و دورنماهای پژوهشی کشور هر چه زودتر به بار بنشیند.
سپاسگزارم از اینکه در این گفت‌وگو شرکت کردید.
گفت‌وگو: محمد امین آهنگری
تنظیم: کاظم کوکرم