محمد امین آهنگری: پس از پرتاب ناموفق ماهواره پیام امیرکبیر و با وجود انتقادات فراوان از تکروی دانشگاهیان در صنعت فضایی و گذشت چند سال از دستور رئیس جمهور مبنی بر تشکیل کنسرسیوم دانشگاهی برای ساخت ماهواره، چندی پیش رسانه‌ها از قریب‌الوقوع بودن انعقاد قرارداد ساخت ماهواره پیام۲ مابین دانشگاه امیرکبیر و سازمان فضایی خبر دادند.
ماهواره‌های دانشگاهی ایران برای بسیاری مایه افتخار است. زحمات فراوانی که دانشجویان، اساتید و متخصصان ایرانی برای ساخت ماهواره در دانشگاه‌های شریف، امیرکبیر، علم و صنعت، خواجه نصیر و سایر دانشگاه‌ها کشیده‌اند غیر قابل انکار و در خور تقدیر است. با این وجود سیاستگذاری ساخت ماهواره‌های دانشگاهی که توسط سازمان فضایی ایران انجام می‌شود، موضوعی است که تا کنون مورد نقدهای فراوانی قرار گرفته. به گونه‌ای که حتی حسن روحانی، رئیس جمهور ایران در اسفندماه سال ۹۳ طی یک سخنرانی در حاشیه نمایشگاهی از دستاوردهای فضایی کشور، از موازی‌کاری دانشگاه‌های کشور در زمینه فضایی انتقاد کرد و خواستار ایجاد یک کنسرسیوم فضایی-دانشگاهی شد.
سال‌هاست که دانشگاه‌ها هر یک به صورت جداگانه به ساخت پلتفرم ماهواره‌ای خود می‌پردازند و ادعا می‌شود رسیدن به پلتفرم‌های صنعتی با ماموریت‌های تجاری هدف نهایی این فعالیت‌هاست. به باور کارشناسان فارغ از اینکه چنین هدفگذاری نامتناسب با ماموریت دانشگاه‌هاست، موازی کاری که به ساخت پلتفرم‌های متعدد سطح پایین منتهی می‌شود، تنها اتلاف بودجه و وقت است. با این وجود، اعلام خبر ساخت ماهواره پیام۲ آن هم در حالی‌که عملکرد ماهواره قبلی این دانشگاه اساسا به دلیل قرار نگرفتن در مدار مورد بررسی قرار نگرفت نشان داد که چنین رویه‌ای کماکان ادامه دارد. رویه‌ای که نه تنها رئیس جمهور بلکه کارشناسان مختلف و حتی مدیران پیشین و فعلی سازمان فضایی ایران هم از آن انتقاد کرده بودند و تشکیل یک کنسرسیوم از دانشگاه‌های مختلف برای ساخت ماهواره را وعده داده بودند. رئیس وقت سازمان فضایی در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۴ خبر از تشکیل کنسرسیوم دانشگاهی داده بود و اعلام کرده بود:«سازمان فضایی نمی‌تواند برای هر نهاد علمی به صورت جداگانه نقش و شرح وظیفه‌ای تعریف کند، بلکه با تعریف کردن پروژه‌های ملی، این نهادها را مجبور به همکاری باهم می کنیم. متاسفانه، در حال حاضر پروژه‌ها متفرق هستند ولی امید است با تشکیل کنسرسیوم دانشگاهی، به تمرکز و هماهنگی لازم بین دانشگاه‌ها و مراکز علمی برسیم.»
هرچند کنسرسیوم دانشگاهی پیشنهادی است که می‌تواند به تکروی دانشگاه‌ها خاتمه دهد اما نیاز است تا هدفگذاری ساخت ماهواره‌های دانشگاهی نیز تغییرات جدی داشته باشد. در حال حاضر ساخت ماهواره‌های کاربردی و تجاری به عنوان هدف اصلی دانشگاه‌ها در انجام پروژه‌های ساخت ماهواره ذکر می‌شود این در حالی است که اغلب کارشناسان بر این باورند ساخت چنین ماهواره‌ای وظیفه صنعت است. چرا که بخش خصوصی ساز و کارهای لازم برای ارائه تضمین‌های لازم را داشته و قادر است از ماهواره‌های ساخته شده کسب درآمد کند. همچنین از آنجا که حیات و ممات بنگاه‌های اقتصادی به داراییهای علمی آنهاست، دانش کسب شده تنها در صنعت است که رسوب می‌کند و دانشگاه‌ها تنها محل آموزش و انجام تحقیقات برای حل مسائل صنعت یا پیشرفت مرزهای دانش می‌باشند. چنانکه عملا دیده شد دانشجویان مشغول در پروژه‌های دانشگاهی پس از اندوختن تجربه و رزومه‌سازی، اغلب به خارج از کشور مهاجرت کردند و تجربه کسب شده توسط آنها نیز در اختیار کشور قرار نگرفت.
کنسرسیوم‌های دانشگاهی در سایر کشورها نیز وجود دارند اما اهدافی متفاوت را دنبال می‌کنند. از جمله موفق‌ترین فعالیت‌های دانشگاهی در این حوزه که به تازگی توسط کنسرسیومی از ۱۰ دانشگاه اروپایی و با مشارکت ۶۰۰ دانشجو انجام شده است، ساخت ماهواره دانشجویی ESEO به منظور آزمایش چندین فناوری جدید توسعه داده شده توسط دانشگاه‌های مختلف بود. هدف این کنسرسیوم دست‌یابی به فناوری‌های جدید و توسعه مرزهای دانش بود و نه ساخت یک ماهواره تجاری. فعالیت‌های دانشگاهی در دنیا نه تنها به صورت کنسرسیومی بلکه به تنهایی نیز انجام می‌شوند اما هدف در چنین فعالیت‌هایی صرفا آموزش با کمترین هزینه ممکن است. بدین منظور ساخت ماهواره‌های مکعبی کوچک در میان بسیاری دانشگاه‌ها رواج دارد.
پیشنهاد کنسرسیوم دانشگاهی در ایران نیز به منظور ایجاد تقسیم کار میان دانشگاه‌ها داده شده است که هدف اصلی می‌تواند توسعه یک پلتفرم تحقیقاتی مشترک دانشگاهی باشد که به موجب آن دانشگاه‌ها به جای تلاش برای ساخت ماهواره‌ای صنعتی تلاش خواهند کرد تا با فعالیت بر روی یک ماهواره تحقیقاتی مشترک به تحقیق و توسعه درباره زیرسامانه‌های فضایی بپردازند. در این میان پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم با توجه به تجربه و جایگاه ویژه خود در حوزه فضایی می‌تواند محوریت تشکیل این کنسرسیوم را بر عهده گیرد.
علاوه بر این، توسعه کاربردهای سامانه‌های فضایی از قبیل سامانه پایش محصولات کشاورزی یا پایش آلودگی و از این قبیل نیز می‌تواند موضوعات کاری بسیار جذابی برای دانشگاه‌ها باشد به ویژه آنکه شواهد نشان می‌دهد هم‌اکنون در دانشگاه‌های مختلف تجربیات ارزنده‌ای در این زمینه انباشته شده است.
تشعشعات فضایی که یکی از گلوگاه‌های فناوری فضایی در ایران است نیز یکی از مهمترین موضوعاتی خواهد بود که احتمالا به دلیل جذابیت‌های علمی مورد توجه کنسرسیوم دانشگاهی قرار خواهد گرفت.
همچنین این کنسرسیوم در صورتی که بتواند با شرکت‌های دانش بنیان بخش خصوصی از جمله شرکت‌های عضو اتحادیه صنایع هوایی و فضایی ایران ارتباطات خود را گسترش دهد قادر است نقش دفاتر تحقیق و توسعه آنها را بر عهده گرفته و نیازمندی‌های آنها را برای ساخت سامانه‌های پیشرفته برطرف کند و از این راه به کسب درآمدهای واقعی مبتنی بر تولید دانش بپردازد.
دانشگاه‌های ایران، ذخایر بزرگی از منابع انسانی نخبه هستند که در صورت سیاستگذاری صحیح می‌توانند منشا خیرات بسیاری در صنعت فضایی برای کشور شوند. اما این امر بر عهده متولیان این حوزه به ویژه مسئولین سازمان فضایی است و در صورت عدم به کار بردن هوشمندی و درایت در هدایت این ظرفیت‌های عظیم، تنها به چاهی تبدیل خواهند شد که سرمایه‌های کشور را خواهند بلعید.