پروژه‌های فضایی که با پول اختلاس رکورد شکن قابل اجرا بودند

علیرضا فتحی: خبرهای منتشرشده در روزهای اخیر، حکایت از اختلاس 6.5 میلیارد یورویی یا ۱۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ تومانی صورت گرفته در شرکت بازرگانی پتروشیمی دارند. مسلما به‌کارگیری چنین مبلغی برای افزایش سطح رفاه مردم کشور عزیزمان می‌توانست وضعیت معیشتی و اقتصادی جامعه را تا حدودی بهبود بخشد؛ اما با توجه به رسالت وبسایت خبری اسپاش در مطلب حاضر به این موضوع پرداخته می‌شود که با  6.5 میلیارد یورو یا تقریبا 7.3 میلیارد دلار چه پروژه‌هایی را می‌توان در صنعت فضایی انجام داد و در صورتی که این مبلغ با مدیریت و نظارت صحیح در اختیار بخش فضایی کشور قرار می‌گرفت چه اتفاقاتی ممکن بود رخ دهد.

ماهواره‌های مخابراتی

در سال‌های اخیر، خصوصا در دوره ریاست محسن بهرامی و مرتضی براری بر سازمان فضایی ایران بحث خرید ماهواره‌های مخابراتی همواره مطرح بوده است. در حال حاضر ظرفیت مخابرات ماهواره‌ای کشور به اجاره تعدادی از ترانسپاندرهای ماهواره بدر 5 (Badr-5) متعلق به شرکت عربست (Arabsat) محدود می‌شود. ساخت و پرتاب این ماهواره مجموعا 500 میلیون دلار هزینه داشته است. یعنی اگر بدر 5 را معیار قرار دهیم با 6.5 میلیارد دلار می‌توان یک منظومه ماهواره مخابراتی مدار GEO با 56 ترانسپاندر قرار گرفته بر روی هر ماهواره و طول عمر حداقل 15 ساله را به صورت کامل و بدون شریک در اختیار داشت که علاوه بر برطرف کردن نیازهای مخابراتی کشور، پخش زنده تلویزیونی، ارائه اینترنت ماهواره‌ای و فراهم‌سازی ارتباطات همراه، از فروش و اجاره دادن خدمات آن به کشورهای دیگر بتوان درآمد هنگفتی نیز کسب کرد.

اگر بخواهیم دید اقتصادی‌تری به حوزه مخابرات ماهواره‌ای داشته باشیم می‌توان به منظومه ماهواره‌ای شرکت وان وب (OneWeb) اشاره کرد به سبب پرتاب نخستین گروه از ماهواره‌هایش این روزها در صدر اخبار صنعت فضایی قرار دارد. این پروژه عظیم تجاری که با هدف برقراری اینترنت ماهواره‌ای در مدار LEO به صورت جهانی با هزینه به صرفه و سرعت مناسب پایه‌ریزی شده است، با پیش‌بینی هزینه مجموعا 3.5 میلیارد دلاری کلید خورد و نهایتا با تمام مشکلات و موانعی که در مسیر به وجود آمد، مجموع بودجه مورد نیاز وان وب به 6 میلیارد دلار رسید. البته به پتانسیل‌های درآمدزایی وان وب و شائبه‌هایی که در مورد اعمال نفوذهای دولتی در آن وجود دارد اشاره نمی‌کنیم که خود نیازمند مقاله‌ای جداست. اما اگر بخواهیم برای رفع نیازهای داخلی تنها یک ماهواره مخابراتی مدار GEO خریداری کنیم، بد نیست اشاره کنیم که ماهواره ویاست-2 (ViaSat-2) به عنوان یک ماهواره مخابراتی پربازده با پهنای باند 260 گیگابیت بر ثانیه، مجموعا 600 میلیون دلار برای شرکت ویاست هزینه داشت.

ماهواره‌های سنجشی و توان پرتاب

در مورد ماهواره‌های سنجشی با توجه به پیشرفت‌ها و تلاش‌های صورت گرفته توسط دانشگاه‌های کشور نیاز به خرید ماهواره وجود ندارد؛ هرچند به عنوان مثال ماهواره ورلدویو-4 (WorldView-4) متعلق به شرکت دیجیتال گلوب (DigitalGlobe) که در سال 2016 به عنوان دقیق‌ترین ماهواره سنجشی تجاری جهان با دقت تصویربرداری 31 سانتیمتر به فضا پرتاب شد، 835 میلیون دلار ارزش داشت یعنی یک هشتم رقم اختلاس جدید. این رقم را با هزینه 1.2 میلیون دلاری ساخت و پرتاب ماهواره پیام امیرکبیر که توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام شد مقایسه کنید تا متوجه شوید با اختصاص اندکی از مبلغ اختلاس‌شده ، ساخت ماهواره‌هایی به مراتب بهتر و با تعدادی بیشتر امکان‌پذیر بود.

اما با توجه به دو پرتاب اخیر ماهواره‌های پیام و دوستی که علت عدم موفقیت آن‌ها نقص در ماهواره‌بر اعلام شد، به نظر می‌رسد که در شرایط فعلی ماهواره‌برهای سفیر و سیمرغ هنوز جای توسعه و آزمایش دارند. پس بد نیست به هزینه‌ای که برای توسعه برخی ماهواره‌برهای معروف صورت گرفته نگاهی بیاندازیم. ماهواره‌بر سیمرغ برای ارسال محموله‌های 100 تا 350 کیلوگرمی به مدار LEO طراحی شده است. ماهواره‌بر الکترون متعلق به شرکت راکت لب (RocketLab) با بودجه کلی نزدیک به 100 میلیون دلار و فالکون 1 (Falcon 1) شرکت اسپیس ایکس (SpaceX) با 90 میلیون دلار از جمله ماهواره‌برهای هم‌رده سیمرغ هستند. قطعا هزینه صرف‌شده برای توسعه و آزمایش سیمرغ، بسیار پایین‌تر از این بودجه‌هاست و اساسا انتظار موفقیت در سومین پرتاب آن، انتظار چندان به‌جایی نیست. اما مسئله‌ای که در اینجا مطرح می‌شود این است که چرا باید زمان و هزینه صرف‌شده برای توسعه دو ماهواره و یک ماهواره‌بر در شرایطی منتج به موفقیت نشود که با صرف کسر اندکی از مبلغ اختلاس‌شده به تامین قطعات بهتر یا انجام آزمایشات بیشتر، اکنون ممکن بود دو ماهواره در مدار داشته باشیم یا نیاز کشور به اجاره ماهواره مخابراتی و خرید تصاویر ماهواره‌ای از کشورهای دیگر را کاهش دهیم.

پروژه‌های اکتشافی عظیم و رویاپردازی‌های محال

این روزها در هر صفحه و کانالی در شبکه‌های اجتماعی، مثال‌هایی عجیب و غریب نام برده می‌شود که با مبلغ اختلاس‌شده در شرکت بازرگانی پتروشیمی قابل قیاس هستند. از بودجه چهار سال کشورهای قرقیزستان و تاجیکستان گرفته تا ساخت 9 برج معادل برج خلیفه دوبی و خرید 605 دستگاه خودرو بوگاتی. موارد قابل مقایسه در حوزه فضایی اما رویایی‌تر، رشک‌برانگیزتر و غم‌انگیزتر هستند.

کاوشگر معروف کنجکاوی (Curiosity) ناسا که از سال 2012 تاکنون مشغول به اکتشاف بر روی سطح مریخ بوده است، 2.5 میلیارد دلار هزینه داشته است. حتی ماموریت بعدی ناسا که قرار است نمونه‌ای از خاک مریخ را به زمین بیاورد بیشتر از 5 میلیارد دلار هزینه نخواهد داشت! مجموع بودجه صرف‌شده برای تلسکوپ هابل بعد از 20 سال ماموریت در فضا به مبلغ 10 میلیارد دلار رسید.  بودجه ناسا تا قبل از سال 1962 کمتر از 7.3 میلیارد دلار بود. روسیه برای اجاره پایگاه فضایی بایکونور (Baikonur Cosmodrome) سالیانه 115 میلیون دلار به قزاقستان می‌پردازد یعنی با 7.3 میلیارد دلار  می‌توان 64 سال این پایگاه فضایی را اجاره کرد. ضمن اینکه برخی ماموریت‌ها مانند فرود کاوشگر بر روی نیمه تاریک ماه توسط چین، ارسال مدارگرد به مریخ توسط هند و ساخت کپسول سرنشین‌دار دراگون (Dragon) توسط اسپیس ایکس برای ارسال فضانوردان به ایستگاه فضایی، به علت هزینه بسیار پایین‌تر نسبت به رقم اختلاس اصلا با آن قابل مقایسه نیستند.

لازم به ذکر است که ایستگاه فضایی تیانگونگ (Tiangong) چین که قرار است جانشین و ادامه‌دهنده راه ایستگاه فضایی بین‌المللی باشد مجموعا 30 میلیارد دلار هزینه دارد. یعنی با پرداخت 7.3 میلیارد دلار به چین می‌توانستیم مالکیت تقریبا 2 دانگ از ایستگاه فضایی این کشور را به نام ایران ثبت کنیم!

برخی انتقاداتی که در سال‌های اخیر به برنامه فضایی کشور صورت می‌گیرد، اشاره به کمبود بودجه و لزوم اختصاص بودجه کشور به نیازهای اساسی مردم دارد. اما همانطور که ملاحظه شد، فقط با جلوگیری از یک فقره اختلاس، می‌توان چندین پروژه عظیم فضایی انجام داد و در عین حال سطح زندگی مردم را نیز بالاتر برد. شفافیت اقتصادی و جلوگیری از دزدی و اختلاس در شرایط فعلی بر هر چیز ارجحیت دارد.