در حالی که کشورها از جمله ایران، تلاش می‌کنند تا فعالیت ماهواره‌ای پروژه‌هایی مانند استارلینک را که بدون مجوز در مرزهای آنها خدمات می‌دهند، کنترل کنند، یک تضاد در حال شکل‌گیری است: به نظر می‌رسد این اقدامات نظارتی، به جای محدود کردن، ممکن است ناخواسته جایگاه همان بازیگران قدرتمندی را که قصد کنترلشان را دارند، تقویت کند. به زبان ساده، تلاش ایران برای وادار کردن استارلینک به رعایت حق حاکمیت ملی، می‌تواند به وضع قوانینی منجر شود که شرکت‌های کوچکتر را محدودتر کرده و در نهایت به نفع غول‌هایی مانند استارلینک تمام شود.
نقض حاکمیت ملی توسط ماهواره‌ها
سوال اصلی در مورد حاکمیت ماهواره‌ای این است که آیا یک سامانه ماهواره‌ای می‌تواند بدون اجازه رسمی یک کشور، سیگنال بفرستد یا خدمات ارائه دهد؟ این کشمکش در اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU)، نهاد سازمان ملل که مسئول هماهنگی ارتباطات جهانی است، در حال افزایش است. موضوع اصلی، قوانین مربوط به عملیات ماهواره‌ای فرامرزی و چگونگی اداره اتصال جهانی است.
ماهواره‌های مدار پایین و چالش‌های اجرای قانون
بر اساس قوانین بین‌المللی، به ویژه مقررات رادیویی ITU، کشورها بر طیف رادیویی در مرزهای خود حق حاکمیت دارند. اما ماهواره‌های جدید مدار پایین زمین (LEO) مانند استارلینک (Starlink)، این موضوع را پیچیده می‌کنند. برخلاف ماهواره‌های قدیمی‌تر که در یک نقطه ثابت می‌مانند، ماهواره‌های LEO بسیار سریع حرکت می‌کنند و هر روز از چندین کشور عبور می‌کنند.
ITU مکانیسم‌های اجرایی قوی ندارد. این وضعیت باعث می‌شود اصل «حاکمیت طیف» که به کشورها اجازه می‌دهد استفاده از فرکانس‌های رادیویی در مرزهایشان را کنترل کنند به چالش کشیده شود. این تداخلات می‌تواند منجر به مشکلات خطرناکی در زیرساخت‌های مهم مانند ارتباطات هوایی، عملیات ریلی و خدمات اضطراری شود.
شکایت ایران و درخواست برای قوانین سخت‌گیرانه‌تر
در سپتامبر۲۰۲۲، ایران متوجه شد که پایانه‌های استارلینک بدون مجوز و به صورت قاچاق در داخل کشور فعال هستند و خدمات غیرمجاز ارائه می‌دهند. ایران به این موضوع واکنش نشان داد و به نهادهای مختلفی از جمله کمیسیون ارتباطات فدرال ایالات متحده (FCC) و سازمان ملل شکایت کرد، اما راه‌حل مشخصی پیدا نشد.
در سال ۲۰۲۳، ایران پرونده را به هیئت مقررات رادیویی ITU ارجاع داد. این هیئت وظیفه دارد مقررات رادیویی ITU را تفسیر کرده و در مورد مشکلات تداخل و تخلفات میانجی‌گری کند. استدلال ایران بر پایه «حاکمیت طیف» بود، به این معنی که هر کشور بر فرکانس‌های رادیویی در داخل مرزهایش کنترل دارد و اپراتورهای ماهواره‌ای باید قبل از ارسال سیگنال به یک کشور، هماهنگی‌های لازم را انجام داده و تاییدیه ملی را دریافت کنند.
موفقیت ایران و روسیه در کنفرانس جهانی رادیو مخابرات
تلاش‌های دیپلماتیک ایران، با حمایت روسیه، به این نتیجه رسید که «عملیات ماهواره‌ای غیرمجاز» به عنوان یک بند در دستور کار کنفرانس جهانی رادیو مخابرات (WRC) ۲۰۲۳ گنجانده شود. WRC هر چهار سال یکبار برگزار می‌شود تا قوانین بین‌المللی طیف رادیویی را تعریف کند. این یعنی عدم رعایت قوانین توسط استارلینک، یک مشکل فنی را به یک موضوع نظارتی مهم تبدیل کرد که آینده اینترنت ماهواره‌ای را شکل خواهد داد و لزوما به نفع «اینترنت باز» نخواهد بود.
پیامدهای فنی نقض قوانین
گرچه ایران و روسیه خودشان مدافع اینترنت باز نیستند و سیاست‌های دیجیتالی محدودی دارند، اما استدلال‌های فنی آنها در مورد عدم رعایت قوانین، اهمیت هماهنگی بین‌المللی طیف رادیویی را نشان داد. رعایت نکردن این قوانین می‌تواند نه تنها بازار را بهم بزند یا باعث تداخل اینترنتی شود، بلکه به سیستم‌های زیرساخت حیاتی مانند ارتباطات هوایی، خدمات اضطراری و شهرهای هوشمند آسیب جدی بزند؛ جایی که استفاده دقیق از طیف برای ایمنی عمومی ضروری است.
پویایی‌های جدید در بازار ماهواره‌ای
روش کار استارلینک بدون اجازه کشورها به بحث‌برانگیزترین موضوع در حاکمیت ماهواره‌ای تبدیل شده است. اما همانطور که تنظیم‌کننده‌ها سعی در حل این چالش دارند، متوجه می‌شوند که راه‌حل ممکن است مشکلات جدیدی بیافریند.
پاسخ ITU یک مشکل پیش‌بینی‌نشده را نشان می‌دهد. استارلینک به دلیل نبود مکانیسم‌های اجرایی قوی در قوانین فعلی، توانسته است قوانین را نادیده بگیرد. اما واکنش ایران و دیگر کشورها – یعنی درخواست برای قوانین سخت‌گیرانه‌تر – موانع جدیدی را برای اپراتورهایی که قبلا طبق قوانین عمل می‌کردند، ایجاد می‌کند. این پویایی زمانی آشکار می‌شود که نحوه عملکرد دو بازیگر اصلی بازار ماهواره‌ای را بررسی کنیم.
استارلینک در مقابل وان‌وب
استارلینک مستقیما به مشتریان می‌فروشد و بارها بدون مجوز دولت‌ها، از جمله در کشورهایی مانند سودان، نامیبیا، آفریقای جنوبی و کوبا، فعال بوده است. در مقابل، شرکت وان‌وب (OneWeb) که اکنون به شرکت فرانسوی یوتلست (Eutelsat) تعلق دارد، به عنوان یک ارائه‌دهنده عمده‌فروشی عمل می‌کند و از طریق شرکت‌های اینترنتی محلی خدمات می‌دهد و قوانین مجوز را رعایت می‌کند. وان‌وب نشان داده که رعایت قوانین فعلی از نظر فنی آسان است و می‌تواند کاربران غیرمجاز را به راحتی از شبکه خود قطع کند. ایران نیز با این کار سعی در نشان دادن همین واقعیت دارد.
قوانین جدید و تاثیر آنها بر رقابت
استارلینک کارهایی را که به راحتی می‌تواند برای رعایت قوانین انجام دهد، نمی‌کند، زیرا مقررات فعلی آن را مجبور نمی‌کنند. به همین دلیل، ایران اکنون به دنبال مکانیسم‌های اجرایی قوی‌تر برای کل صنعت ماهواره‌ای است. اما بحث‌های ITU-R شرکت‌های خاصی را هدف قرار نمی‌دهد، بلکه بر دسته‌بندی خدمات و استانداردهای فنی تمرکز دارد.
بحث کنونی بر سر همه سامانه‌های ماهواره‌ای غیر زمین‌ایستا (NGSO) است، نه فقط استارلینک. نتیجه ناخواسته این است که قوانین جدید می‌تواند رقابت را برای اپراتورهایی مانند وان‌وب که قبلا قوانین را رعایت می‌کردند، دشوارتر کند، در حالی که لزوما سلطه بازار استارلینک را کاهش نمی‌دهد.
چالش‌های اجرایی و پیامدهای جهانی
در سال ۲۰۲۵، بحث درباره اتصال ماهواره‌ای در ITU همچنان ادامه دارد، بحثی که با کشف پایانه‌های غیرمجاز استارلینک در ایران شروع شد. این موضوع به یک بند رسمی در دستور کار کنفرانس جهانی رادیو مخابرات آینده تبدیل شده است. هدف این بند، مطالعه و تعریف چارچوب‌های نظارتی جهانی برای ماهواره‌های غیر زمین‌ایستا، از جمله نحوه کنترل سیگنال‌های آنها در مرزهای ملی است.
پیشنهادهایی برای کنترل سخت‌گیرانه‌تر
قوانین ITU می‌گویند که خدمات ماهواره‌ای باید پیش از فعالیت در هر کشور، مجوز آن کشور را داشته باشند. بحث اصلی اکنون این نیست که آیا مجوز لازم است یا خیر، بلکه چگونگی اجرای فنی آن مجوز و اینکه آیا مکانیسم‌های سخت‌گیرانه‌تری برای آن نیاز است یا خیر.
بسیاری از کشورها خواهان کنترل‌های سخت‌گیرانه‌تر بر اینترنت ماهواره‌ای هستند. پیشنهادهایی مانند ایجاد مراکز کنترل برای قطع فوری پایانه‌ها، سیستم‌های ردیابی موقعیت فیزیکی پایانه‌ها، و فناوری‌هایی برای جلوگیری از رسیدن سیگنال به کشورهای غیرمجاز مطرح شده است. این اقدامات نیازمند توسعه زیرساخت‌های پیچیده‌تر توسط اپراتورها هستند که می‌تواند عملیات آنها را محدود کند.
مقاومت در برابر قوانین جدید و تاثیر بر نوآوری
در جلسات ITU، این پیشنهادهای جدید با مقاومت کشورهایی که میزبان شرکت‌های بزرگ ماهواره‌ای هستند، روبرو شده است. آنها استدلال می‌کنند که این اقدامات غیرعملی هستند و «نوآوری را خفه می‌کنند». این پیشنهادها ممکن است از نظر فنی یا اقتصادی برای همه اپراتورها قابل اجرا نباشند. قوانین سخت‌گیرانه‌تر بار سنگینی بر دوش اپراتورهای کوچکتر یا آن‌هایی که پوشش جهانی کمتری دارند، می‌گذارد؛ دقیقا همان کسانی که قبلا قوانین را رعایت می‌کردند.
تقویت قدرت بازیگران غالب
اگرچه شرکت‌های فناوری اغلب از عبارت «خفه کردن نوآوری» استفاده می‌کنند، اما در اینجا این نگرانی واقعی به نظر می‌رسد. تلاش برای محدود کردن یک بازیگر بزرگ (مانند استارلینک) ممکن است ناخواسته موقعیت آن را تقویت کند. تنظیم‌کنندگان قوانینی را پیشنهاد می‌کنند که فرض می‌کنند همه شرکت‌ها توانایی‌ها و مقیاس استارلینک را دارند.
طراحی قوانین بر اساس شرکت‌های ماهواره‌ای بزرگ، می‌تواند برای شرکت‌های کوچکتر یا جدیدتر چالش ایجاد کند. در این میان، شرکت متخلف (استارلینک) عمدتا بدون تغییر به فعالیت خود ادامه می‌دهد. حتی نگران‌کننده‌تر این است که این پاسخ نظارتی ممکن است به تقویت قدرت همین متخلفان منجر شود.
آینده اینترنت ماهواره‌ای: انحصار یا رقابت؟
صنعت نگران است که پیشنهادهای سخت‌گیرانه، به ویژه بر اپراتورهای کوچکتر، فشار زیادی وارد کند و به نفع شرکت‌های غول‌پیکر مانند اسپیس‌ایکس و آمازون باشد. قوانینی که اکنون وضع می‌شوند، تعیین می‌کنند که آیا اینترنت ماهواره‌ای یک بازار رقابتی و متنوع خواهد بود یا در انحصار چند شرکت بزرگ باقی می‌ماند.
بحث‌های ITU یک سوال کلیدی را مطرح می‌کند: آیا اینترنت ماهواره‌ای به گونه‌ای اداره می‌شود که تنوع و دسترسی عادلانه را تضمین کند، یا تحت کنترل چند شرکت خصوصی بزرگ باقی می‌ماند؟ این مبارزه بر سر کنترل زیرساخت‌های ماهواره‌ای است و نتیجه آن نشان می‌دهد که آیا مسئولیت‌پذیری و تنوع در این بخش حفظ خواهد شد یا خیر.
مسئولیت‌پذیری در اتصال جهانی
واضح است که اتصال جهانی نباید تنها به دست چند بازیگر سیاسی که به دنبال انزوای دیجیتالی هستند یا شرکت‌های خصوصی بزرگی که بدون محدودیت عمل می‌کنند، سپرده شود.
