اختلال جی‌پی‌اس و جنگ الکترونیک؛ راهبرد نوین در درگیری‌های نظامی مدرن
اختلال جی پی اس که طی جنگ ۱۲ روزه و روزهای پس از آن در بسیاری از شهرهای ایران ایجاد شد، نشان داد که وابستگی به فناوری‌های فضایی دیگر یک شعار نیست. استفاده گسترده از جمرهای جی پی اس توسط نیروهای نظامی که به قطع جی پی اس منجر شد؛ رانندگان را سردرگم کرد و موجب کاهش درآمد بسیاری از رانندگان اسنپ و سایر تاکسی‌های اینترنتی شد.
اختلال جی پی اس شاید برای رانندگان اسنپ فقط خانه‌نشینی به دنبال داشته باشد اما برای اپراتورهای پهپادهای تجاری و هواپیماهای مسافری فاجعه بار است. وقتی یک پهپاد از مسیر خود منحرف شده و به دامنه کوه برخورد می‌کند، همیشه دلیل آن یک نقص فنی نیست. گاهی اوقات، این نشانه جنگی خاموش است که بی‌صدا و بدون انفجار یا هشدار، در آسمان در حال وقوع است؛ تنها یک سیگنال است که هرگز به مقصدش نمی‌رسد.
اختلال جی‌پی‌اس یا جنگ الکترونیک، مثل حملات سایبری یا هوایی، معمولا در صدر خبرها نیستند. این نوع حمله بیش از حد بی‌صدا و فنی است، اما اثرات آن، اصلا ناچیز نیست. در جنگ‌های مدرن، اختلال در عملکرد ماهواره‌ها مانند بریدن اعصاب بدن در میانه نبرد است؛ ارتباطات قطع می‌شود، دقت هدف‌گیری کاهش می‌یابد و نیروهای عملیاتی در تاریکی سردرگم می‌مانند.
این مسئله، پرسش‌هایی را درباره وابستگی جهانی به فناوری و آسیب‌پذیری‌های آینده مطرح می‌کند.
اختلال جی‌پی‌اس و جعل سیگنال ماهواره‌ای چیست؟
ایجاد اختلال در ماهواره‌ها، به معنای دخالت عمدی در سیگنال‌هایی است که بین زمین و ماهواره‌های در حال گردش رد و بدل می‌شود. این کار عمدتا توسط دستگاههایی به نام جمر صورت می‌گیرد و شامل اختلال در سیگنال‌های ارسال‌شده از زمین به ماهواره (uplink)، سیگنال‌های برگشتی از ماهواره به گیرنده‌ها (downlink) می‌شود. همچنین جعل سیگنال (GPS Spoofing) یا ارسال سیگنال‌های تقلبی یکی از شگردهای رایج در جنگ الکترونیک است؛ حالتی که در آن یک سیگنال جعلی طوری پخش می‌شود که سیگنال واقعی را تقلید و از آن پیشی می‌گیرد.
این نوع حمله سخت‌افزار را از بین نمی‌برد، بلکه فقط ارتباطات را مختل می‌کند، اما در یک فضای نظامی، همین کافی‌ست تا کل عملیات فلج شود. واحدها جی‌پی‌اس را از دست می‌دهند و نمی‌دانند این اختلال ناشی از جمرهای دشمن است یا خطای فنی. موشک‌ها به اهداف اشتباه برخورد می‌کنند، تصاویر نظارتی قطع می‌شوند و هیچ‌کس نمی‌داند که آیا این یک خرابکاری بوده یا فقط آب‌وهوای بد. تنها همین عدم قطعیت، به خودی خود، به یک سلاح تبدیل می‌شود.
چرا جمرها (Jammer) در جنگ‌های مدرن حیاتی شده‌اند؟
امروزه ارتش‌ها به همان اندازه که خون به رگ نیاز دارد، به ماهواره‌ها وابسته‌اند. ماهواره‌ها همه‌چیز را منتقل می‌کنند: پیام‌های رمزگذاری‌شده، اطلاعات لحظه‌ای از میدان نبرد و سیگنال‌های ناوبری برای نیروها، خلبان‌ها و پهپادها. اگر تنها یک ماهواره از کار بیفتد، انگار که نیمی از میدان جنگ قادر به فعالیت نیست.
برای مثال، GPS را در نظر بگیرید. این سامانه در همه‌چیز ادغام شده: از بمب‌های هوشمند و توپخانه هدایت‌شونده گرفته تا مسیرهای تانک‌ها و حتی تجهیزات پوشیدنی سربازان. وقتی GPS مختل می‌شود، دقت ناپدید می‌شود. نیروها ممکن است وارد کمین دشمن شوند. پهپادها محموله‌های خود را در موقعیت اشتباه رها می‌کنند و آشوب، سریع‌تر از آنچه قابل جبران باشد، گسترش می‌یابد.
در جریان جنگ روسیه و اوکراین، ایجاد اختلال در GPS تقریبا به یک اتفاق معمول تبدیل شد. خلبان‌ها در میانه پرواز مختصات خود را از دست می‌دادند. واحدهای توپخانه کورکورانه شلیک می‌کردند. فناوری که قرار بود جنگ را هوشمندتر کند، با تبدیل شدن به هدف جنگ الکترونیک، به نقطه ضعف تبدیل شد. ماموریت‌هایی که از صدها مایل دورتر با اختلال سیگنال روبرو شده بودند، به شکست انجامیدند.
کدام کشورها در جنگ جی‌پی‌اس و سیگنالها پیشرو هستند؟
برخی کشورها، ایجاد اختلال را به بخشی از دکترین نظامی خود تبدیل کرده‌اند. دیگران نیز با سرعت در حال پیوستن هستند.
قدرت‌های برتر در اختلال سیگنالی ماهواره‌ای:
- روسیه: استاد جنگ الکترونیک. سامانه‌های «کراسوخا» (Krasukha) آن‌ها می‌توانند رادارهای هوایی و ارتباطات ماهواره‌ای را از چندین مایل دورتر مختل کنند.
- چین: تمرکز بر مسدودسازی کامل طیف ارتباطی. از سال ۲۰۱۹ در رزمایش‌ها، جعل سیگنال‌های ماهواره‌ای را به‌صورت میدانی آزمایش کرده‌اند.
- ایالات متحده: در زمینه دفاعی پیشرفته‌تر از زمینه هجومی است. اما نیروی فضایی آمریکا (Space Force) در حال توسعه ابزارهای مقابله با اختلال است.
- ایران و کره شمالی: ابزارهای ابتدایی‌تری دارند، اما در سطح منطقه‌ای موثر عمل می‌کنند. جعل سیگنال GPS در مناطق دریایی رایج است.
حتی کشورهای کوچک‌تر و بازیگران غیردولتی نیز با استفاده از اختلال‌گرهای تجاری که از بازار سیاه خریداری می‌شوند یا با سخت‌افزارهای اصلاح‌شده در حال آزمایش هستند. دیگر برای از کار انداختن یک ماهواره نیازی به موشک نیست و تنها یک سیگنال قوی و زاویه مناسب کفایت می‌کند. هزینه ورود پایین اما خسارت بالاست.
وقتی اختلال ماهواره‌ای اسنپ، هواپیما و کشتی را سردرگم می‌کند
ماهواره‌های نظامی اغلب در همان باندهای فرکانسی فعالیت می‌کنند که خدمات غیرنظامی نیز در آن حضور دارند. ایجاد اختلال در یکی، می‌تواند به دیگری نیز سرایت کند.
هواپیمای مسافربری که نزدیک منطقه درگیری پرواز می‌کند، ممکن است به‌طور موقت GPS خود را از دست بدهد. کشتی‌ها ممکن است مسیرشان تغییر کند، چون سامانه ناوبری آن‌ها باور دارد که در اقیانوس اشتباهی قرار دارند. سامانه‌های امداد اضطراری که به داده‌های ماهواره‌ای وابسته‌اند، ممکن است در رساندن کمک‌های انسانی یا عملیات جست‌وجو و نجات، دچار تأخیر شوند.
اختلال در سیگنال‌های ماهواره‌ای می‌تواند باعث شود هواپیماها در میانه پرواز به ناوبری دستی روی بیاورند. خطرات، فراتر از میدان نبرد هستند. کنترل ترافیک هوایی، مسیرهای کشتیرانی و زنجیره‌های تامین جهانی همگی در معرض آسیب قرار دارند. حتی سامانه‌های روزمره مثل لجستیک حمل‌ونقل جاده‌ای، تجهیزات کشاورزی خودکار و تراکنش‌های مالی که به زمان‌بندی ماهواره‌ای وابسته‌اند، می‌توانند مختل شوند.
فناوری‌های جدید در جنگ جی‌پی‌اس و جمرها
فناوری اختلال با سرعتی بالا در حال تحول است.
تاکتیک‌های جدید در حال گسترش:
- سامانه‌های اختلال قابل حمل که روی کامیون‌ها نصب شده‌اند و در دید عمومی پنهان می‌مانند
- پهپادهایی مجهز به اختلال‌گرهای کوچک که وارد قلمرو دشمن می‌شوند
- اختلال‌گرهای تقویت‌شده با هوش مصنوعی که در لحظه فرکانس‌ها را تنظیم می‌کنند
- تقلید سیگنال به‌قدری دقیق که سامانه‌ها قادر به تشخیص سیگنال واقعی از جعلی نیستند
اختلال فقط قدرتمند نیست، بلکه بسیار زیرکانه است. برخلاف حمله موشکی، هیچ گودالی از خود به جا نمی‌گذارد. شناسایی عامل اختلال دشوار است. به همین دلیل، این تاکتیک به ابزار محبوب جنگ در «منطقه خاکستری» تبدیل شده است؛ یعنی اقداماتی که کشورها برای ارسال پیام انجام می‌دهند بدون آن‌که رسما جنگی را آغاز کنند. وقتی میدان نبرد بدون عبور از مرزها قابل بی‌ثبات‌سازی است، قواعد بازی تغییر می‌کند.
چگونه می‌توان از سامانه‌های ماهواره‌ای در برابر جمر دفاع کرد؟
اقدامات مقابله‌ای وجود دارد، اما هیچ‌کدام کامل نیستند.
ارتش‌ها از تقویت سیگنال، آنتن‌های جهت‌دار و افزونگی (redundancy) در شبکه‌های ماهواره‌ای استفاده می‌کنند. برخی سامانه‌ها اکنون حالت‌های ضد اختلال دارند که می‌توانند فرکانس را تغییر داده یا سیگنالها را رمزنگاری کنند.
نیروی فضایی آمریکا در حال توسعه ماهواره‌هایی است که بتوانند در لحظه مسیر سیگنالها را تغییر دهند و حملات اختلالی را فورا شناسایی کنند. اعضای ناتو نیز در حال اجرای رزمایش‌های مشترک جنگ الکترونیکی هستند، اما رقابت فناورانه بسیار نزدیک است و سامانه‌های تجاری همچنان عقب مانده‌اند.
فناوری غیرنظامی، حتی زیرساخت‌های حیاتی مثل شبکه برق و سامانه‌های حمل‌ونقل، هنوز آسیب‌پذیر است و هیچ استاندارد جهانی یا توافق‌نامه‌ای وجود ندارد که ایجاد اختلال ماهواره‌ای را به‌طور صریح ممنوع کند. حقوق بین‌الملل هنوز به‌روز نشده است. بدون مقررات، واکنش به حملات، حدسی و مبهم می‌شود.
اختلال در سیگنال‌های ماهواره‌ای دیگر یک تاکتیک حاشیه‌ای نیست. به بخشی اساسی از راهبردهای جنگ مدرن تبدیل شده است و با افزایش وابستگی به سامانه‌های مداری، جذابیت اختلال‌های ارزان، بی‌صدا و موثر نیز افزایش می‌یابد.
میدان نبرد به آسمان‌ها گسترش یافته است، نه با موشک، بلکه با اختلالات نامرئی و همین حالا در حال بازتعریف روش‌های جنگیدن، جابه‌جایی نیروها و میزان اعتماد جهانی به آسمان بالای سرشان است.
دفاع فضایی دیگر فقط درباره ماهواره‌ها نیست. بلکه درباره سیگنالها، سکوت و این است که چه کسی کنترل هر دو را در دست دارد.
امروزه با هر سیگنالی که ارسال می‌شود، یک سوال مهم مطرح است: چه کس دیگری دارد گوش می‌دهد؟
