زنگ خطر ادعای مالکیت ماه و ضرورت جلوگیری از درگیری های احتمالی
ماه طی سال‌های اخیر به یکی از مقاصد اصلی کشورها و نهادهای فضایی تبدیل شده است و گسترش برنامه‌های استقرار پایگاه‌های دائمی روی سطح آن، احتمال بروز تنش‌های جدید را افزایش می‌دهد.
ماه اکنون در مرکز توجه کشورهایی قرار دارد که قصد دارند در آن مستقر شوند. آمریکا، چین و شرکای بین‌المللی در هر دو سوی رقابت فضایی، برنامه‌هایی برای ایجاد پایگاه‌های دائمی در قطب جنوب ماه تدوین کرده‌اند. این منطقه دارای منابع ارزشمندی از جمله یخ آب در دهانه‌های همیشه سایه‌دار است که می‌تواند برای تامین آب مورد نیاز پایگاه‌ها و تولید سوخت ماهواره‌برهای مورد استفاده در اکتشافات آینده به کار رود. همچنین احتمال وجود مواد معدنی کمیاب وجود دارد، اما موقعیت‌های مناسب برای فرود، ساخت پایگاه و استخراج منابع محدود است و همین موضوع می‌تواند منشا درگیری‌های احتمالی باشد.
در دهه ۱۹۶۰، آهنگ «Fly Me To The Moon» اثر «فرانک سیناترا» (Frank Sinatra) با ماموریت‌های «آپولو» (Apollo) گره خورد. این آهنگ در ۱۹۶۴ ضبط شد؛ زمانی که پیروزی آمریکا بر اتحاد جماهیر شوروی در رقابت فضایی قطعی نبود. با فرود ماموریت آپولو۱۱ در ۱۹۶۹، این اثر به بخشی از فضای فرهنگی آن دوره تبدیل شد.
بر اساس «پیمان ماورای جو» (Outer Space Treaty)، فضا مشمول تصاحب ملی از طریق ادعای حاکمیت، استفاده یا اشغال نیست. با وجود این، ایجاد بسترهایی برای همکاری آینده ضروری است. ماده نخست همین پیمان، فضا را یک عرصه مشترک بین همه ملت‌ها معرفی می‌کند و تاکید دارد که استفاده و اکتشاف آن در اختیار همگان است. یکی از پرسش‌های اساسی، نحوه استفاده از یخ آب موجود در ماه بدون ایجاد ادعای مالکیت است.
توافق ماه
«توافق‌نامه آرتمیس» (Artemis Accords) که توسط آمریکا آغاز شده است، مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها برای ایجاد رفتار مشترک در اکتشافات فضایی به شمار می‌رود. بخش ۱۰ این توافق‌نامه تصریح می‌کند که استخراج منابع فضایی به‌خودی‌خود نوعی تصاحب ملی محسوب نمی‌شود. همچنین پیشنهاد ایجاد «مناطق امن موقت» پیرامون فعالیت‌های استخراجی را مطرح می‌کند؛ مناطقی که امضاکنندگان باید اطلاعات مربوط به فعالیت در آنها را با سایر کشورها به اشتراک بگذارند و هماهنگی لازم را برای جلوگیری از تداخل مضر انجام دهند. منتقدان معتقدند این مناطق می‌توانند به نقض اصل عدم تخصیص منابع در پیمان ماورای جو منجر شوند یا به شکل‌گیری حقوق مالکیت بالفعل بینجامند.
تاکنون ۵۶ کشور این توافق‌نامه را امضا کرده‌اند. تایلند و سنگال از جمله این کشورها هستند که در عین مشارکت در توافق‌نامه تحت رهبری آمریکا، در پروژه پایگاه قمری چین نیز همکاری می‌کنند.
«توافق‌نامه ماه» (Moon Agreement) مصوب ۱۹۷۹ سازمان ملل متحد نیز اصولی را برای استفاده از ماه تعیین کرده است. این توافق‌نامه بر شفافیت، الزام به انتشار اطلاعات فعالیت‌های قمری و ضرورت مدیریت بین‌المللی منابع تاکید دارد و هرگونه تصرف ملی را ممنوع اعلام می‌کند. با این حال، آمریکا، چین و روسیه آن را امضا نکرده‌اند. با وجود این، چارچوب ارائه‌شده توسط آن می‌تواند در صورت نیاز با اصلاح برخی مواد، مبنایی برای آینده باشد.
در آستانه ورود به مرحله‌ای تازه از اکتشافات قمری، کشورها در پی ایجاد حضور دائمی روی ماه هستند. چین همراه حدود ۱۰ کشور دیگر در حال برنامه‌ریزی برای ایجاد «ایستگاه بین‌المللی تحقیقات ماه» (International Lunar Research Station یا ILRS) است و در مقابل، ناسای آمریکا در حال توسعه «کمپ پایگاه آرتمیس» (Artemis Base Camp) است.
«وو ویرن» (Wu Weiren)، طراح ارشد «برنامه اکتشاف ماه چین» (China Lunar Exploration Program یا CLEP)، در یک سمینار اعلام می‌کند: «ILRS یک ابتکار چندملیتی است که شامل یک مرکز تحقیقاتی جامع روی سطح ماه و در مدار آن می‌شود و برای عملیات خودکار بلندمدت با مشارکت کوتاه‌مدت انسان طراحی شده است.»
ویلرن توضیح می‌دهد: «این سامانه قابلیت‌هایی از جمله حمل‌ونقل بین زمین و ماه، تامین برق، کنترل مرکزی، ارتباطات و مسیریابی و انجام اکتشافات علمی را ارائه خواهد داد و با رویکردی چندرشته‌ای از اکتشاف پایدار، استفاده از منابع و ارزیابی فناوری‌های نو پشتیبانی می‌کند.»
ماموریت «آرتمیس۲» ناسا قرار است در فوریه۲۰۲۶ چهار فضانورد را در نزدیکی ماه به پرواز درآورد. همچنین در ۲۴سپتامبر امسال، آژانس فضایی آمریکا گروه جدیدی از فضانوردان را معرفی کرد که ممکن است در ماموریت‌های آتی به سطح ماه اعزام شوند. از میان این ۱۰ نفر، ۶۰ درصد زن هستند.
چین نیز آزمایش فرودگر سرنشین‌دار «لانیو» (Lanyue) را در یکی از مراکز شمال این کشور تکمیل کرده است. لانیو یک وسیله نقلیه حامل خدمه برای فرود و صعود از سطح ماه است و برای نخستین ماموریت سرنشین‌دار چین به ماه که پیش از ۲۰۳۰ برنامه‌ریزی شده، توسعه می‌یابد. این آزمایش با استفاده از دکل‌های مهار برای شبیه‌سازی گرانش ماه و یک میدان دهانه‌مانند برای بازسازی ناهمواری‌های سطح ماه انجام شد تا هماهنگی بخش‌های مختلف سامانه از جمله فرود، صعود، کنترل و هدایت ارزیابی شود.
مقامات «آژانس فضایی سرنشین‌دار چین» (China Manned Space Agency یا CMSA) اعلام کردند این آزمایش یک مرحله مهم در روند توسعه ماموریت سرنشین‌دار قمری است و نخستین ارزیابی جامع این کشور از توانایی یک فضاپیما برای فرود و برخاست از یک جرم فرازمینی به شمار می‌رود. پروژه ILRS همچنین کشورهای فاقد سابقه طولانی در اکتشافات انسانی فضا را نیز به همکاری جذب کرده است.
همکاری در فضا
پرسش اصلی این است که چگونه می‌توان از منافع آینده مبتنی بر همکاری بهره‌مند شد و از انتقال رقابت‌ها و نابرابری‌های زمینی به ماورای زمین جلوگیری کرد. الگوی ادعای مالکیت بر اساس «اولین حضور»، مشابه آنچه در غرب وحشی رخ داد، در قرن۲۱ امکان تحقق ندارد. هنگام فرود بر ماه، همه انسان‌ها «زمینی» باقی می‌مانند.
فضا می‌تواند محیطی برای دیپلماسی و نیز محل احتمال بروز منازعه باشد و در توسعه اقتصادی-اجتماعی نقش ایفا کند. این عوامل بنیانی برای تقویت همکاری بشری در مرزهای جدید ایجاد می‌کنند. گسترش حضور انسان فراتر از زمین، یکی از مهم‌ترین چالش‌های این قرن و قرن‌های آینده است و تحقق آن نیازمند تلاش مشترک جهانی در مسیر اکتشافات مسالمت‌آمیز است.