دو ماهواره «کوثر» و «هدهد» که پس از چند ماه فعالیت موفق در مدار زمین قرار داشتند، سرانجام از مدار خارج شدند. با این حال، رئیس سازمان فضایی ایران اعلام کرده که پیشخرید تصاویر ماموریتهای این دو ماهواره، زمینه ساخت سومین ماهواره با نام «دونمایه» را فراهم کرده است.
با وجود پیشرفتهای اخیر در پروژههای فضایی کشور، هنوز حضور بخش خصوصی در این صنعت بسیار محدود است و نمونههای موفق آن انگشتشمارند. تنها یک شرکت ایرانی تاکنون توانسته به مرحله ساخت و پرتاب ماهواره برسد؛ شرکتی که با اجرای دو ماموریت کوثر و هدهد، نخستین گامها را برای حضور بخش خصوصی در مدار زمین برداشت.
با وجود خروج هر دو ماهواره از مدار، سازمان فضایی ایران تصمیم گرفت از ادامه فعالیت این شرکت حمایت کند و ماموریت ساخت ماهواره بعدی با نام دونمایه را نیز به آن واگذار کرد؛ پروژهای که طبق برنامه قرار است در ماههای آینده به فضا پرتاب شود.
حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران، میگوید: «در سطح جهانی شرکتهایی فعال هستند که صدها ماهواره ساخته و دهها مورد را در مدار زمین قرار دادهاند. این حجم از فعالیت در قالب سازوکار دولتی ممکن نیست و تنها از طریق واگذاری واقعی به بخش خصوصی تحقق مییابد.»
او با اشاره به تجربه جهانی اضافه میکند: «مرور تاریخ صنعت فضا نشان میدهد که آژانسهای فضایی بزرگ دنیا در مقطعی مسیر حمایت و توانمندسازی بخش خصوصی را در پیش گرفتهاند. دستیابی به اقتصاد بالادستی فضا که حوزهای بسیار پرهزینه است، مستلزم حرکت به سمت رقابتی شدن، کاهش هزینهها و اقتصادی شدن فعالیتهاست؛ هدفی که بدون مشارکت جدی بخش خصوصی ممکن نیست.»
رئیس سازمان فضایی ایران تاکید میکند: «ورود سرمایهگذار خصوصی به این حوزه به معنای استمرار حضور او تا پایان پروژه است. البته اگر بدون شناخت کافی از جزئیات به این عرصه وارد شویم، نوعی سادهانگاری خواهد بود. حتی شرکتهای بزرگ خصوصی در دنیا نیز در عمق فعالیت خود از حمایت دولتها برخوردارند. تفاوت این مدل در آن است که با افزایش رقابت، سرعت پیشرفت بالا میرود، کیفیت ارتقا مییابد و نخبگان بیشتری جذب میشوند.»
سالاریه خاطرنشان میکند: «شرکتهای خصوصی میتوانند بدون وابستگی مستقیم به دولت فعالیت کنند و با شرکتهای خارجی کنسرسیومهای بینالمللی تشکیل دهند. این موضوع اهمیت زیادی دارد، زیرا صنعت فضا بهصورت ذاتی پرهزینه و دشوار است و هیچ کشوری نمیتواند بهتنهایی در آن موفق شود. اگر ایران بخواهد در این صنعت تحولی واقعی ایجاد کند، تقویت بخش خصوصی یک ضرورت است، نه انتخاب.»
او در ادامه اضافه میکند: «در پاسخ به این پرسش که کدام حوزههای فضایی دیر آغاز شدهاند، باید گفت ورود بخش خصوصی یکی از حوزههایی است که باید بسیار زودتر از اینها آغاز میشد. اکنون این روند در حال شکلگیری است. بهعنوان مثال، در پروژههای پژوهش ۱، ۲ و ۴ پژوهشگاه فضایی ایران، طراحی و ساخت ماهوارهها به شرکتهای خصوصی واگذار شده و آنها مراحل فنی و اجرایی را پیش میبرند. افزون بر این، مناقصات دیگری نیز در دست اجراست.»
به گفته رئیس سازمان فضایی، سیاست این سازمان در مناقصات جدید آن است که تمرکز بر ماهوارههای سبکتر و با ریسک فناوری پایینتر باشد تا بخش خصوصی بتواند با امکانات موجود وارد این عرصه شود و در عین حال چابکی، جذب نخبگان و همکاریهای بینالمللی خود را حفظ کند.
سالاریه ادامه میدهد: «بر همین اساس، قراردادی با یکی از شرکتها منعقد شد تا نمونه بعدی ماهواره خود را تولید کند. نکته مهم این قرارداد آن است که سازمان فضایی به جای خرید خود ماهواره، خریدار محصول نهایی یعنی تصاویر حاصل از آن شده است. طبق این مدل، شرکت موظف است تصاویر دریافتی از ماهواره را تحویل دهد و سازمان فضایی نیز خریدار نهایی این دادهها خواهد بود. این شیوه قراردادی از رویکردهای نوین برای تشویق بخش خصوصی و تبدیل پروژههای فضایی به کسبوکارهای اقتصادی پایدار است.»
او اضافه میکند: «بخش خصوصی با رویکردی جسورانه وارد این قرارداد شد و مسئولیت تولید و ارائه تصاویر ماهوارهای را پذیرفت. نتیجه این اعتماد آن بود که ماهواره دوم این شرکت در کمتر از یک سال ساخته شد. هرچند برخی این پروژه را شکست تلقی کردند، اما در واقع تجربهای فناورانه و ارزشمند بود.»
رئیس سازمان فضایی ایران توضیح میدهد: «هر پرتاب فضایی، آزمونی جامع برای ارزیابی عملکرد زیرسامانهها و الگوریتمهای مختلف است. در چنین ماموریتهایی ممکن است برخی بخشها بهخوبی عمل کنند و برخی دیگر با مشکل روبهرو شوند. حتی اگر ۸۰ تا ۹۰ درصد زیرسامانهها عملکرد درستی داشته باشند اما پروژه از نظر ماموریتی کامل نباشد، از دید فناوری یک شکست محسوب نمیشود، بلکه گامی بزرگ در جهت پیشرفت است. در مرحله نخست فناوریها تثبیت میشوند و در گام بعدی نسخههای بهبودیافته توسعه مییابند.»
سالاریه اضافه میکند: «بخش خصوصی میتواند با ورود به ساخت ماهوارههای کمریسک، تواناییهای خود را در عمل نشان دهد. تجربه کشور نیز ثابت کرده است که هرجا پروژهها به بخش خصوصی واگذار شده، نتایج مطلوبی حاصل شده است. البته باید مأموریتهایی متناسب با ظرفیت این بخش تعریف شود و پروژههای پیچیده یا پرخطر همچنان تحت مدیریت دولت باقی بمانند.»
او توضیح میدهد: «مراکز تحقیقاتی بزرگ مانند پژوهشگاه فضایی ایران وظیفه دارند بر ماهوارههای سنگینتر و دارای فناوریهای پیشرفته تمرکز کنند. این مراکز از حمایت دولت بهرهمند هستند و نقش موتور محرک توسعه فناوری کشور را ایفا میکنند. زمانی که یک فناوری در این مراکز تثبیت شد، باید به شکل طبیعی وارد چرخه بهرهبرداری بخش خصوصی شود؛ این همان الگویی است که در تمام کشورهای پیشرفته فضایی دنبال میشود.»
سالاریه در پایان تاکید میکند: «گذار از مرحله تکسازی به صنعتیسازی ماهوارهها دقیقا از همین مسیر میگذرد. ابتدا پژوهش و توسعه در مراکز تحقیقاتی انجام میشود، سپس چندین نمونه آزمایشی ساخته و پرتاب میگردد تا فناوری به نقطه تثبیت برسد. پس از آن، محصول با تایید علمی وارد مرحله تولید انبوه میشود و قابلیت طراحی و ساخت در مقیاس وسیع را پیدا میکند. این همان مسیری است که همه کشورهای پیشرو فضایی جهان طی کردهاند و ایران نیز باید در همین مسیر گام بردارد.»