دانشمندان نازی چگونه آمریکا را به فضا فرستادند؟

پس از پایان جنگ جهانی دوم، عملیات گیره کاغذ به منظور کار بر روی پیشرفته‌ترین برنامه‌های تسلیحاتی و فضایی آمریکا در دستور کار قرار گرفت؛ این برنامه بیش از ۱۶۰۰ دانشمند، مهندس و تکنسین آلمانی را شامل می‌شد که در توسعه فناوری‌های کلیدی مانند ماهواره‌برها نقش داشتند و به پیشرفت‌های آمریکا در زمینه هوافضا کمک کردند.

عملیات گیره کاغذ چیست؟

در ۲۰جولای۱۹۶۹، فضانوردان آمریکایی با موفقیت برای اولین بار بر روی ماه فرود آمدند. اگرچه فقط سه نفر در این ماموریت حضور داشتند، اما هزاران نفر دانش و تخصص خود را برای این موفقیت به کار گرفتند. در میان آنها دانشمندان آلمانی وابسته به حزب نازی نیز بودند. ایالات متحده این افراد را پس از جنگ جهانی دوم و به عنوان بخشی از یک برنامه فدرال به نام عملیات گیره کاغذ به خدمت گرفت؛ این اقدام به دلیل سوابق این دانشمندان و نقش آن‌ها در جنایات جنگی، بسیار بحث‌برانگیز بود.

این برنامه بخشی از تلاش‌های آمریکا برای بهره‌برداری از دانش و تخصص این دانشمندان در رقابت با اتحاد جماهیر شوروی در دوران جنگ سرد بود. این تصمیم، سوالاتی در مورد اولویت‌های اخلاقی و سیاسی آمریکا در آن زمان ایجاد کرد. این دانشمندان نقش مهمی در توسعه برنامه فضایی آمریکا داشتند.

در سال ۱۹۴۶، بیش از ۱۰۰ دانشمند آلمانی از تیم موشکی فون براون در فورت بلیس، تگزاس گرد هم آمدند؛ این گروه شامل ورنر فون براون، لودویگ راث و آرتور رودلف بود. بسیاری از این دانشمندان پیش از پیوستن به آمریکا، در توسعه موشک V-2 در پینه‌مینده آلمان فعالیت داشتند.

ایالات متحده نگران بود اتحاد جماهیر شوروی یا فرانسه، این دانشمندان برجسته را جذب کنند، به‌ویژه با شدت گرفتن تنش‌های جنگ سرد. برایان کریم، استاد تاریخ در دانشگاه لینچبرگ، می‌گوید: «آمریکا برای جلوگیری از پیوستن دانشمندان آلمانی به شوروی، آن‌ها را در خاک خود نگه داشت.» آمریکا دانشمندانی را که پیش‌تر برای حزب نازی کار می‌کردند با وعده قرارداد و اقامت در ایالات متحده جذب کرد.

عملیات گیره کاغذ که گاهی با نام «پروژه گیره کاغذ» نیز شناخته می‌شود با نظارت آژانس مشترک اهداف اطلاعاتی اجرا شد. هدف آن بهره‌برداری از تخصص فناورانه دانشمندان آلمانی برای توسعه صنعت هوافضا، نظامی و فضایی آمریکا بود. این برنامه به شکل رسمی تا سال ۱۹۴۷ ادامه داشت، اما از راه برنامه‌های مشابه تا سال ۱۹۶۲ نیز ادامه پیدا کرد و در مجموع حدود ۱۵۰۰ دانشمند از آلمان و اتریش به ایالات متحده آمدند و بیشتر آن‌ها شهروند آمریکا شدند.

مقامات آمریکایی در انتخاب دانشمندان از فهرستی استفاده کردند که مهندس آلمانی ورنر اوزنبرگ زمان جنگ گردآوری کرده بود. در روزهای پایانی جنگ، مقامات آلمانی برای نابود کردن این اسناد اقدام کرده و آن‌ها را پاره کرده و در توالت دانشگاه بن انداختند، اما این اسناد نیمه‌سوخته بازیابی شد و به آمریکا کمک کرد تصمیم بگیرد چه کسانی را جذب کند.

چرا نام این برنامه گیره کاغذ بود؟

این نام از استفاده واقعی از گیره کاغذ در بررسی پرونده‌های افراد گرفته شده است. بنا بر کتاب اریک لیخت‌بلائو به نام نازی‌های همسایه: چگونه آمریکا پناهگاهی برای مردان هیتلر شد، ماموران جذب ابتدا بررسی می‌کردند آیا دانشمندان در حال حاضر عضو حزب نازی هستند یا به اصول اساسی این حزب تمایل دارند، دست‌کم به‌شکل رسمی. برایان کریم توضیح می‌دهد: «مقامات گیره‌های کاغذی را بالای پرونده‌های امنیتی دانشمندانی که مورد توجه‌شان بودند، قرار می‌دادند.»

دلیل این کار این بود که به بازجویان نشان دهند سوابق این دانشمندان باید سطحی بررسی شود. بیشتر این دانشمندان عضو حزب نازی بودند یا به سازمان‌های ممنوعه نازی تعلق داشتند، از جمله شوترزشتافل که با نام اس‌اس نیز شناخته می‌شود. گیره کاغذی در اصل پیامش این بود: زیاد دقیق نشو. این فرد مال خودمان است.

هرچند هیچ نهاد رسمی آمریکایی تا کنون درباره نحوه بررسی سوابق این دانشمندان آشکارا توضیح نداده، اما پژوهش‌های مستقل روزنامه‌نگاران و دانشمندان بعدها نشان داد سوابق چندین نفر از آن‌ها پرسش‌برانگیز بوده است.

چگونه عملیات گیره کاغذ به رقابت فضایی کمک کرد

در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، برنامه فضایی ایالات متحده شتاب گرفت؛ رقابتی که هدف آن فرستادن انسان به ماه پیش از اتحاد جماهیر شوروی بود. شماری از دانشمندان جذب‌شده از راه عملیات گیره کاغذ نقش مهمی در این رقابت ایفا کردند. یکی از این افراد، دانشمند آلمانی ورنر فون براون بود. او در آلمان، سازنده موشک دوربرد V-2 بود و هم‌زمان، افسر اس‌اس نیز محسوب می‌شد.

فون براون ابتدا در تگزاس و سپس در آلاباما، روی توسعه موشک برای ارتش آمریکا کار کرد و سال ۱۹۶۰ به ناسا منتقل شد. آنجا، او نقش مهمی در تلاش‌های آمریکا برای سفر به ماه داشت و به یکی از حامیان پرشور اکتشافات فضایی تبدیل شد.

برخی از افرادی که از فیلتر عملیات گیره کاغذ عبور کردند، بعدها به دلیل اقداماتشان در زمان جنگ جهانی دوم به‌دقت بررسی شدند. گئورگ ریکی زمان جنگ، مسئول استفاده از کارگران برده در تاسیسات تسلیحاتی زیرزمینی میتلورک بود؛ گرچه ابتدا با کمک عملیات گیره کاغذ به آمریکا آمد، اما سال ۱۹۴۷ به آلمان غربی استرداد و به جنایات جنگی متهم شد، هرچند در نهایت تبرئه شد. در دهه‌های بعدی، دانشمندان بیشتر مورد بررسی و موشکافی قرار گرفتند.

کریم می‌گوید: «تاریخ عمومی بسیاری از این نام‌های مشهور از همان ابتدای کار سفیدنمایی شد، اما چند خبرنگار جسور در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ برخی جزئیات مربوط به روند سهل‌انگارانه‌ی عمدی بررسی سوابق در عملیات گیره گاغذ را فاش کردند.»

آرتور رودلف، از زیردستان ریکی در میتلورک، بعدها در ایالات متحده نقش کلیدی در توسعه موشک ساترن۵ ایفا کرد که سفر به ماه را ممکن ساخت، اما در دهه ۱۹۸۰، وزارت دادگستری آمریکا علیه او پرونده جنایات جنگی گشود. رودلف سال ۱۹۸۴ برای فرار از محاکمه، کشور را ترک کرد. کنترل‌کنندگان پرواز پس از فرود موفقیت‌آمیز آپولو ۱۱ در اتاق عملیات مرکز فضایی جشن می‌گیرند. این لحظه، نقطه عطفی در تاریخ بشر بود؛ زمانی که نیل آرمسترانگ (Neil Armstrong)‌ و باز آلدرین (Buzz Aldrin) نخستین انسان‌هایی شدند که بر سطح ماه قدم گذاشتند.