تقویت بخش خصوصی در صنعت فضایی؛ نگاهی به تجارب کشورهای پیشرو

صنعت فضایی به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین حوزه‌های فناوری در سال‌های اخیر تحولات قابل توجهی را تجربه کرده که به دلیل کاربردهای فراوان آن در علم، فناوری، اقتصاد و امنیت ملی، توجه بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده است؛ کشورهای پیشرو در این صنعت، از جمله آمریکا، چین، هند و کشورهای عضو اتحادیه اروپا به‌ منظور تقویت بخش خصوصی و افزایش نوآوری در این حوزه، برنامه‌ها و طرح‌های مختلفی را پیاده‌سازی کرده‌اند.

آمریکا

ایالات متحده به‌عنوان یکی از پیشگامان صنعت فضایی جهان، سیاست‌هایی را برای حمایت از بخش خصوصی در این حوزه اتخاذ کرده است. سازمان فضایی ناسا با فراهم کردن فرصت‌های مالی و سرمایه‌گذاری برای شرکت‌های خصوصی و ایجاد چارچوب‌های قانونی مناسب به توسعه این بخش کمک می‌کند.

قراردادهای تجاری

ناسا با هدف تحریک رشد و نوآوری در صنعت فضایی، ساختاری برای قراردادهای تجاری ایجاد کرده که به شرکت‌های خصوصی اجازه مشارکت در پروژه‌های فضایی را می‌دهد؛ این قراردادها شامل:

• قراردادهای خدماتی: این قراردادها معمولا شامل تامین خدمات خاص از جانب شرکت‌های خصوصی به ناسا هستند؛ به‌عنوان مثال، اسپیس‌ایکس و شرکت چندملیتی آمریکایی بوئینگ (Boeing) برای حمل فضانوردان به ایستگاه فضایی بین‌المللی برای ارسال فضانوردان به ایستگاه فضایی بین‌المللی؛ برای نمونه در سال ۲۰۲۰ با فضاپیمای کرو دراگون (Crew Dragon) اسپیس‌ایکس به‌عنوان اولین پرواز سرنشین‌دار ثبت شده است.
• قراردادهای تولید و توسعه: ناسا قراردادهایی با شرکت‌های خصوصی برای توسعه فناوری‌های جدید و تامین تجهیزات امضا می‌کند، مانند پروژه آرتمیس (Artemis) که به دنبال بازگشت انسان به سطح ماه است و شرکت‌های آمریکایی مثل نورثروپ گرومن (Northrop Grumman) و لاکهید مارتین (Lockheed Martin) در آن مشارکت دارند.
• قراردادهای تحت مدل بیمه و ریسک: ناسا با ارائه تضمین قیمت‌گذاری و پرداخت به‌ازای پیشرفت‌های پروژه، ریسک توسعه فناوری‌های جدید را کاهش می‌دهد؛ به‌عنوان مثال، این سازمان به شرکت‌های طرف قرارداد اجازه می‌دهد تا بخشی از ریسک‌های سرمایه‌گذاری را به عهده بگیرند و آن‌ها را در فرآیند تحقیق و توسعه با نوآوری‌های جدید کمک‌کنند.

سازمان خلق نوآوری و رقابت در فضا

سازمان خلق نوآوری و رقابت در فضا (Space Policy Directive) با هدف تحریک نوآوری در صنعت فضایی ایالات متحده ایجاد شده که بر روی چهار محور کلیدی تمرکز دارد:

• تسهیل دسترسی به فضا: حذف موانع قانونی برای شرکت‌های خصوصی و تسهیل فرآیندها. برای مثال، استفاده از حامل فضایی SLS (سرواژه Space Launch System) ناسا برای راه‌اندازی ماموریت‌های فضایی بزرگ و استفاده از منابع شرکت‌های خصوصی به‌منظور کاهش هزینه‌ها.
• تشویق به بهبود فناوری: حمایت از استارتاپ‌ها و افزایش ظرفیت‌های نوآورانه.
• تقویت همکاری‌ها: ایجاد شبکه‌ای از همکاری‌ها در صنعت فضایی با شراکت‌های بین‌المللی؛ به‌عنوان مثال، پروژه‌های آژانس موسوم به SBIR (سرواژه Small Business Innovation Research) به استارتاپ‌های فضایی کمک می‌کند تا توانمندی‌های خود را گسترش دهند.
• حمایت مالی: پرداخت پاداش‌ها و تسهیل‌های مالی برای ابتکارات جدید؛ به عنوان نمونه برنامه (NASA Innovative Advanced Concepts به اختصار NIAC) که بر روی توسعه فناوری‌های نوآورانه و غیرمتعارف برای استفاده در ماموریت‌های آینده تمرکز دارد.

شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری

شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری در آمریکا نقش مهمی در توسعه و تقویت بخش خصوصی در صنعت فضایی دارند؛ این شتاب‌دهنده‌ها به استارتاپ‌ها و شرکت‌های نوپا فرصت دسترسی به منابع مالی، مشاوره تخصصی و شبکه‌سازی می‌دهند؛ مثلا:

• شتاب‌دهنده‌های فضایی: سازمان‌هایی مانند Techstars Starburst Space Accelerator و شرکت آمریکایی وای کامبینیتور (Y Combinator) برنامه‌های شتاب‌دهنده برای استارتاپ‌های فضایی راه‌اندازی کرده‌اند که شامل دوره‌های آموزشی، حمایت‌های مالی و فعالیت‌های شبکه‌سازی هستند.
  این شتاب‌دهنده‌ها به استارتاپ‌ها کمک می‌کنند تا ایده‌های نوآوری خود را به محصولات تجاری تبدیل کنند؛ برای مثال، شرکت پلنت لب (Planet Labs) یک شتاب‌دهنده فضایی است که به تولید ماهواره‌های کوچک برای تصویربرداری از زمین می‌پردازد و به یکی از شرکت‌های نوین در این حوزه تبدیل شده است.
• مراکز نوآوری دولتی: مراکزی مانند مرکز پرتاب فضایی ناسا (Space Launch System به اختصار SLS) همکاری نزدیکی با بخش خصوصی دارند.
  برخی از مراکز نوآوری متعلق به دولت، مانند (SLS) نیز همکاری‌های نزدیک با بخش خصوصی دارند؛ این مراکز به شرکت‌ها این امکان را می‌دهند تا با استفاده از منابع دولتی و زیرساخت‌های موجود به تحقیقات و توسعه فناوری‌های نوین بپردازند.
  به عنوان مثال، مرکز مرکز فضایی گودارد ناسا (NASA’s Goddard Space Flight Center) به شرکت‌های نوپا در زمینه فناوری‌های فضایی مشاوره و آزمایش‌های تست فراهم می‌کند.

چین

چین در تلاش است تا با استفاده از مدل همکاری عمومی و خصوصی (PPP) بخش خصوصی را در صنعت فضایی خود تقویت کند؛ این مدل به دولت چین اجازه می‌دهد تا از ظرفیت‌های بخش خصوصی برای دستیابی به اهداف فضایی و فناورانه استفاده کند.

تقویت بخش خصوصی جمهوری خلق چین با ایجاد ساختارهایی برای تسهیل فعالیت‌های شرکت‌های خصوصی به دنبال جذب سرمایه‌گذاری و توسعه فناوری‌ها است؛ به‌عنوان مثال، شرکت آی‌اسپیس (ISpace) که مجوزهایی برای فعالیت‌های فضایی دارد، در زمینه پرتاب ماهواره‌های سبک فعالیت می‌کند.

چین همچنین قراردادهای همکاری با شرکت‌های خصوصی برای انجام پروژه‌های فضایی امضا می‌کند؛ به‌ عنوان نمونه، وزارت صنایع و فناوری اطلاعات چین (Ministry of Industry and Information Technology به اختصار MIIT) مجوزهایی برای تاسیس و توسعه پایگاه‌های فضایی به شرکت‌های خصوصی اعطا کرده است.

• مشارکت در پروژه‌های مهم

در این مدل، بخش عمومی و بخش خصوصی در پروژه‌های بزرگ فضایی همکار هستند؛ مثلا برنامه ملی فضایی چین شامل همکاری با شرکت‌های خصوصی برای توسعه نانو ماهواره‌ها و سامانه‌های ارتباطی است.

شرکت‌های خصوصی مانند شرکت علوم و فناوری‌های فضایی چین (China Aerospace Science and Technology Corporation به اختصار CASC) و شرکت علوم و صنایع هوافضای چین (China Aerospace Science and Industry Corp به‌ اختصار CASIC) با دولت برای تولید ماهواره‌برهای فضایی و ماهواره‌ها همکاری می‌کنند.
پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره‌بر لانگ مارچ-۴بی (Long March 4B) با همکاری این شرکت‌ها نمودی از این همکاری‌هاست.

• تاکید بر نوآوری و فناوری

مدل PPP چین به توسعه و تحقیق در فناوری‌های فضایی با تاکید بر نوآوری کمک می‌کند. دولت با ارائه مشوق‌های مالی به شرکت‌های خصوصی در مسیر توسعه فناوری‌ها حمایت می‌کند.

به‌عنوان مثال، شرکت چینی گلکتیک انرژی (Galactic Energy) به‌دلیل دستاوردهای خود در توسعه ماهواره‌برهای کوچک و قابل حمل به حمایت‌های دولتی دست یافته و اخیرا موفق به پرتاب نخستین ماهواره‌بر خود به نام تیان‌لونگ ۲ (Tianlong 2) شده است.

توسعه فناوری‌های فضایی مبتنی بر داده، اعم از ماهواره‌ها و سامانه‌های پایش زمین، به‌عنوان یکی از اولویت‌های کلیدی چین در این مدل شناخته می‌شود؛ این فناوری‌ها برای نظارت بر محیط زیست، کشاورزی و مدیریت بلایای طبیعی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند.

به‌عنوان مثال، استفاده از سامانه‌های پایش ماهواره‌ای برای نظارت بر آلودگی هوا و منابع آبی نمونه‌ای از فن‌آوری‌های پیشرفته‌ای است که توسط شرکت‌های خصوصی توسعه یافته است.

هند

هند نیز به تقویت بخش خصوصی در صنعت فضایی خود پرداخته است. سازمان فضایی هند (Indian Space Research Organisation به اختصار ISRO) برنامه‌های خاصی را برای تشویق شرکت‌های خصوصی به همکاری در پروژه‌های فضایی آغاز کرده است.

یکی از مهم‌ترین اقداماتی که ISRO انجام داده، تسهیل شرایط همکاری با شرکت‌های خصوصی است. شرکت آگنیکول کسموس (Agnikul Cosmos) یکی از نمونه‌های بارز یک استارتاپ فضایی در هند است که به طراحی و توسعه ماهواره‌برهای فضایی کوچکی اختصاص داده شده و اخیرا موفق به کسب مجوز برای انجام پرتاب‌های تجاری شده است.

برنامه‌های حمایتی همچون استارتاپ‌ ایندیا (Start-up India) و میک این ایندیا (Make in India) به استارتاپ‌ها و شرکت‌های کوچک فضایی کمک مالی می‌کنند و زمینه را برای رشد و توسعه‌ای نوآورانه فراهم می‌سازند؛ به‌عنوان مثال، پروژه PSLV-C49 که شامل پرتاب ۲۰ ماهواره به مدار بود، با همکاری چندین شرکت خصوصی به سرانجام رسید و نشان‌دهنده توانمندی هند در جذب سرمایه و همکاری با بخش خصوصی است.

اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا به‌عنوان یک نهاد چندملیتی برنامه‌های متنوعی برای تقویت بخش خصوصی در صنعت فضایی دارد. برنامه فضای اروپا به‌منظور افزایش رقابت و نوآوری در این صنعت اجرا می‌شود.

تحقیقات و نوآوری (Horizon Europe) نیز برنامه‌ای است که به پروژه‌های تحقیق و توسعه در زمینه‌های فضایی و فناوری‌های نوین، با تامین مالی ویژه برای شرکت‌های خصوصی و تحقیقاتی، پرداخت می‌کند؛ به‌عنوان مثال، حمایت از پروژه کوپرنیک (Copernicus) که به نظارت بر محیط زیست و تغییرات اقلیمی می‌پردازد، شامل همکاری با شرکت‌های خصوصی در توسعه و به‌کارگیری ماهواره‌های پایش زمین است.

همچنین، اتحادیه اروپا با تاسیس مراکز فضایی خصوصی و فراهم کردن شرایط قانونی و مالی مناسب، به حمایت از نوآوری و تجربه‌های جدید در این صنعت پرداخته است. کشورهایی چون آلمان، فرانسه و هلند به‌طور خاص در زمینه حمایت از استارتاپ‌های فضایی و افزایش همکاری‌های بین‌المللی فعال هستند.

به‌عنوان مثال، شرکت اروپایی ایرباس دیفنس اند اسپیس (Airbus Defence and Space) به‌عنوان یکی از شرکت‌های پیشرو در ارائه خدمات فضایی و ارتباطی در سطح بین‌المللی، به اجرای پروژه‌های مشترک با اتحادیه اروپایی می‌پردازد.

نتیجه‌گیری

تقویت بخش خصوصی در صنعت فضایی یکی از عوامل کلیدی برای پیشرفت و نوآوری است. مدل‌های قراردادهای تجاری ایالات متحده و همکاری عمومی و خصوصی چین می‌تواند الگویی برای کشورهایی مانند ایران باشد.

بهبود ساختارهای قانونی و حمایت از شرکت‌های خصوصی راهی برای توسعه بیشتر این صنعت در کشورها خواهد بود. این گزارش نمایانگر اهمیت سیاست‌های توسعه‌ای در صنعت فضایی و تاثیر آن بر همکاری‌های نزدیک بین دولت و بخش خصوصی است.

با نگاهی به تجارب کشورهای پیشرو در صنعت فضایی، می‌توان نتیجه گرفت که تقویت بخش خصوصی در این حوزه، یکی از عوامل کلیدی برای پیشرفت و نوآوری در صنایع فضایی است. از طریق تسهیل شرایط سرمایه‌گذاری، کاهش پیچیدگی‌های اداری و تامین منابع مالی، این کشورها به‌دنبال ایجاد محیطی رقابتی و حمایت از استارتاپ‌ها و شرکت‌های نوپا هستند.

مدل‌های قراردادهای تجاری ایالات متحده و همکاری عمومی و خصوصی چین نشان‌دهنده موفقیت و کارایی این راهبردها در حمایت از بخش خصوصی در صنعت فضایی است؛ این مدل‌ها نه‌تنها به‌دنبال تسهیل نوآوری و کاهش هزینه‌ها هستند، بلکه فرصتی را برای همکاری نزدیک بین دولت و بخش خصوصی فراهم می‌کنند.

ایران نیز می‌تواند با الگو برداری از این تجارب، برنامه‌هایی برای تقویت بخش خصوصی و همکاری‌های بین‌المللی در صنعت فضایی طراحی و اجرا کند. بهبود ساختارهای قانونی، ایجاد فرصتی برای توسعه فناوری‌های نوین و حمایت از شرکت‌های خصوصی می‌تواند راهگشای توسعه بیشتر این صنعت در کشور باشد.

تغییر و تحولات در صنعت فضایی نیازمند راهبردهایی است که به بهره‌برداری از تمام ظرفیت‌های موجود در بخش خصوصی کمک کند و با همکاری‌های موثر، مسیر رشد و توسعه این صنعت را هموار سازد؛ این گزارش نشان‌دهنده اهمیت و تاثیر سیاست‌های توسعه‌ای در صنعت فضایی است و می‌تواند به‌عنوان الگویی برای کشورهایی که به توسعه این بخش مهم اهتمام دارند، قرار گیرد.