همکاری فضایی، سنگ بنای توافق جدید ایران و روسیه

ایران به رغم اختلافات و چالشها، همچنان متعهد به استفاده از تخصص روسیه در زمینه فضایی به همکاری با آن ادامه میدهد. تهران به تواناییهای پیشرفته این کشور در زمینه پرتاب ماهوارههای سنگین تکیه میکند تا با استفاده از تاسیسات فضایی واقع در روسیه و قزاقستان به توسعه ظرفیتهای خود برای پرتاب ماهوارههای بزرگتر دست یابد.
این روند در اوت۲۰۲۲ شروع شد، زمانی که روسیه ماهواره خیام ایران را از پایگاه فضایی بایکونور (Baikonur) در قزاقستان به فضا به مدار زمین فرستاد؛ این ماهواره سنجش از دور، توسط ماهوارهبر روسی سایوز-۱.۲بی (Soyuz-2.1b) به فضا پرتاب شد که به عنوان یک ماهواره تصویربرداری با وضوح بالا شناخته میشود و باعث نگرانی برای غرب، در مورد کاربردهای نظامی و اطلاعاتی بالقوه شد؛ این پرتاب در راستای توافق دسامبر۲۰۲۲ بین روسیه و ایران برای همکاری در توسعه ماهوارههای کاوشگر و مخابراتی، انجام آزمایش و آموزش مشترک و همچنین ایجاد زیرساختهای آزمایشگاهی و حتی یک پایگاه پرتاب است.
در اوایل سال ۲۰۲۳، سازمان فضایی روسیه، روسکاسموس (Roscosmos) اعلام کرد که با دو شرکت ایرانی به نامهای سحاب و امید فضا یادداشتهای تفاهم همکاری در زمینه خدمات پرتاب امضا کرده است؛ با این که این دو شرکت به عنوان نهادهای خصوصی شناخته میشوند، اما تحت مالکیت دولت ایران هستند.
یک ماهواره ایرانی که توسط شرکتهای روسی ساخته شده بود در فوریه۲۰۲۳ از پایگاه فضایی وستوچنی پرتاب شد؛ همچنین در اکتبر۲۰۲۴ ایران دو ماهواره تولید شده خصوصی به روسیه ارسال کرد که در نوامبر همان سال در مدار زمین قرار گرفتند.
آخرین پرتاب بخشی از برنامه فضایی گسترده ایران میباشد که هدف آن گسترش تواناییهای سنجش از دور کشور است؛ تهران همچنین اعلام کرده که تا مارس۲۰۲۵ سه ماهواره دیگر را برای جمعآوری دادهها در شرایط بحرانی ارسال خواهد کرد.
تبدیل چابهار به بزرگترین پایگاه فضایی خاورمیانه

پیشرفتهای فضایی ایران همزمان با پیشرفت سریع برنامه هستهای آن صورت میگیرد که این نگرانی را به وجود آورده تا ایران را به سمت ساخت سلاح هستهای سوق دهد؛ در این بین، روسیه که زمانی با کشورهای غربی برای ممانعت از پیشرفت هستهای ایران کار میکرد، احتمال دارد به ایران کمک کند یا حداقل کاری برای منصرف کردن ایران از پیوستن به باشگاه سلاحهای هستهای انجام ندهد.
همکاری در زمینه فناوری فضایی به سال ۲۰۰۵ باز میگردد، زمانی که ماهوارهبر روسی کاسموس-۳ام (Kosmos-3M) از پایگاه فضایی پلستسک (Plesetsk) در شمال غرب روسیه پرتاب شد و نخستین ماهواره مصنوعی سنجش از دور ایران به نام سینا-۱ را به فضا برد.
در اوت۲۰۱۵، موسسه تحقیقات الکترومکانیک روسیه (VNIIIEM) و شرکت بارل (BARL)، قراردادی مقدماتی با شرکت ایرانی «بنیان دانش شرق» برای توسعه و ایجاد یک سامانه سنجش از دور زمین امضا کردند.
پس از تصمیم ایران برای تامین پهپادها و سایر تسلیحات لازم برای جنگ در اوکراین، روسیه احتمالا برای گسترش همکاری در فضا آمادهتر شده باشد. پیش بینی میشود در سفر مسعود پزشکیان، رئیسجمهور ایران، به روسیه در تاریخ ۱۷ژانویه۲۰۲۵ یک مشارکت راهبردی مورد انتظار بین مسکو و تهران امضا شود که نشاندهنده تعمیق روابط دو کشور است که در اوایل دهه ۲۰۰۰ ایجاد شد.
دو کشور چندین بار توافق اولیه خود را تمدید کردهاند، اما نیاز به تمدید سند را به منظور انعکاس بهتر تغییرات در صحنه جهانی ابراز کردهاند؛ همکاری فضایی احتمالا سنگ بنای توافق جدید خواهد بود.
برنامه فضایی ایران فراتر از اهداف علمی است
جاه طلبیهای فضایی ایران فراتر از اکتشاف علمی است و اهداف ژئوپلیتیکی (جغرافیای سیاسی) و امنیتی گستردهتری مانند مقابله با تهدیدات بالقوه قدرتهای غربی را منعکس میکند. یکی از حوزههای مهم تمرکز به دست آوردن استقلال بیشتر در فناوریهای ارتباطی و ناوبری میباشد که مقامات ایرانی به طور مکرر بر اهمیت تقویت قابلیتهای پخش و مخابرات کشور تاکید کردهاند.
به عنوان مثال، وابستگی به سامانه موقعیتیابی جهانی (GPS) که توسط آمریکا اداره میشود، به عنوان یک آسیبپذیری بزرگ تلقی میشود. مقامات ایرانی نگرانند که در طول دورههای تشدید تنش، واشنگتن بتواند دسترسی ایران به این سامانه را محدود یا مسدود کند و زیرساختهای حیاتی و امنیت ملی را به خطر بیندازد.
به همین دلیل، تصمیم ایران برای ایجاد یک سامانه ناوبری ماهوارهای مشابه با سامانه گلوناس (GLONASS) روسیه، تلاشی برای کاهش وابستگی و آسیبپذیریها محسوب میشود.

اولین گام ایران در جهت استقلال ناوبری، ایجاد سامانه موقعیتیاب محلی هدی در سال ۲۰۱۶ بود؛ با این حال، این سامانه هنوز پوشش ملی کاملی ندارد و قابلیتهای آن محدود است. دستیابی به یک سامانه ناوبری ماهوارهای کاملا عملیاتی و داخلی، یک تلاش بلندمدت محسوب میشود که نیازمند سرمایهگذاری قابل توجه و پیشرفتهای فناورانه برای ارائه پوشش در داخل ایران و به طور بالقوه فراتر از مرزهای آن میباشد.
همکاری تهران و مسکو در اکتشافات فضایی نشاندهنده تقویت همبستگی راهبردی میان این دو کشور است که با انتقادات بینالمللی مواجه شد. ایران به منابع و تخصص فنی روسیه نیاز دارد تا بر محدودیتهای داخلی خود غلبه کند، در حالی که مسکو از این همکاری به عنوان فرصتی برای تقویت روابط با یک متحد کلیدی در سایه انزوای خود از کشورهای غربی استفاده میکند.
اهمیت ماهواره خیام و برنامه فضایی ایران تنها به جنبههای نظامی و اطلاعاتی محدود نمیشود، بلکه به راهبردهای ژئوپلیتیکی نیز مرتبط است. کشورهای غربی، برنامه فضایی ایران را به عنوان یک تهدید در نظر میگیرند که باعث افزایش نگرانیها در زمینههای امنیت ملی و رقابتهای منطقهای میشود.
تلاشهای تهران برای دستیابی به خودکفایی فناورانه و کاهش آسیبپذیری در برابر فشارهای غربی، وابستگی به همکاریهای فضایی با مسکو را تقویت میکند. در شرایطی که ایالات متحده بخشهای فضایی ایران را تحریم کرده، همکاری با روسیه به عنوان راه نجاتی برای تهران در زمینه فناوری به شمار میرود.
این همکاری بین ایران و روسیه برای پیشرفت منافع راهبردی تهران اهمیت زیادی دارد، اما هنوز مشخص نیست که آیا این شراکت قادر به مقاومت در برابر فشارهای بینالمللی و تنشها خواهد بود یا خیر؛ همچنین، توانایی ایران برای دستیابی به استقلال بیشتر در فناوری فضایی و ناوبری هنوز واضح نیست.