علیرضا فتحی – سفر به ماه و کاوش در آن از دیرباز آرزوی بشر بوده است. اولین قدمهای انسان در این مسیر با پرتاب کاوشگر لونا ۹ توسط اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۶۶ آغاز شد و رقابت فضایی شدیدی را بین دو ابرقدرت آن زمان، آمریکا و شوروی برانگیخت. اوج این رقابت با فرود تاریخی آپولو ۱۱ بر روی ماه در سال ۱۹۶۹ رقم خورد و پیروزی بزرگی برای آمریکا محسوب میشد. پس از چندین ماموریت موفقیتآمیز از سوی هر دو کشور و کسب عناوین و افتخارات، با توجه به هزینههای بالای این برنامه، ماموریتهای سرنشیندار به ماه متوقف شد.
در زمان چشم و همچشمی فضایی آمریکا و شوروی، هدف از ماموریتهای ماه غالبا نمایش قدرت و اقتدار بود، اما این که بعد از پنجاه سال و در روزگار تبدیل شدن عرصه فضایی به یک بنگاه کسب درآمد، هنوز هم هدف از ارسال کاوشگر و فرود بر روی ماه نمایش توانمندی فضایی باشد کمی بعید به نظر میرسد؛ اکنون، با پیشرفت فناوری و افزایش نیاز به منابع جدید، عصر جدیدی از کاوشهای قمری آغاز شده است.
دلایل علمی و سیاسی ماموریت ماه، چرا ماه مهم است؟
ماموریتهای ماه همیشه صرفا یک رقابت سیاسی نبودند، بلکه دلایل علمی قوی نیز پشت آنها نهفته بود. مطالعه ماه به عنوان نزدیکترین جرم آسمانی به زمین، به دانشمندان کمک میکند تا به سوالاتی درباره شکلگیری منظومه شمسی، تاریخ زمین و ظرفیت زندگی در سایر سیارهها پاسخ دهند؛ همچنین، ماه میتواند پایگاهی برای ماموریتهای آینده به مریخ و سایر سیارهها باشد.
پس از توقف برنامه آپولو، دلایل مختلفی از جمله تمرکز بر اکتشافات سیارهای و پیشرفتهای فناورانه، راه افتادن ایستگاههای فضایی و تمرکز بر ماموریتهای نزدیکتر به زمین، کاهش علاقه عمومی و هزینههای بالای ماموریتهای قمری، باعث شد ماموریتهای سرنشیندار به ماه برای چندین دهه متوقف شوند، اما با افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت اکتشافات فضایی و پیشرفتهای چشمگیر در فناوریهای فضایی، علاقه به بازگشت به ماه مجددا احیا شد.
ضمن این که با پیشرفت فناوری و درک بهتر از منابع موجود در ماه (مانند آب یخزده در قطبها)، تنها قمر زمین دوباره برای دانشمندان اهمیت یافته است. استخراج یخآب از ماه میتواند به تولید اکسیژن، آب آشامیدنی و سوخت ماهوارهبر کمک کند که همه اینها برای ادامه اکتشافات فضایی حیاتی هستند.
همچنین ماه احتمالا حاوی فلزات کمیابی میباشد که در ابزارهای الکترونیک روزمره استفاده میشوند و یک ایزوتوپ نادر غیر رادیواکتیو به نام هلیوم-۳ که برای تولید انرژی هستهای مفید است؛ این منابع میتوانند به پیشرفت فناوری و زندگی در فضایی کمک کنند. استخراج معادن فضایی در ماه نیز میتواند به یک جنگ تجاری میان ملتها و بازیگران خصوصی در فضا منجر شود؛ زیرا ارزش منابع فرازمینی پیشبینی میشود به تریلیونها دلار برسد.
مسابقه فضایی، راند دوم
دور جدید ماموریتهای ماه که برخی آن را «مسابقه فضایی دوم» مینامند، شامل دو پروژه چندملیتی آرتمیس (Artemis) به رهبری ناسا و ایستگاه تحقیقاتی بینالمللی قمری (ILRS) به رهبری چین میباشد؛ هر دو ابرقدرت، دیگر کشورها را به پیوستن به ماموریتهای ماه خود دعوت کردهاند.
با عدم همپوشانی اعضا این دو ماموریت، بلوکهای فضایی جدیدی در حال ظهور هستند که توافقنامههای آرتمیس با حضور بیش از ۴۰ کشور و ILRS با شراکت نزدیک به ۲۰ کشور میتواند تاثیر به سزایی در شکلدهی به حاکمیت فضایی در قرن ۲۱ داشته باشند؛ زیرا توافقنامههای سازمان ملل درباره استفاده صلحآمیز از فضا (COPUOS) که در سال ۱۹۵۹ تاسیس شده، نتوانسته خود را با آخرین تحولات و بازیگران در فضا هماهنگ کند؛ در ادامه به شرح مختصری از هر دو ماموریت پرداخته خواهد شد.
ماموریت آرتمیس: برنامه آرتمیس ناسا با هدف بازگرداندن انسان به ماه و ایجاد یک پایگاه پایدار در آن طراحی شد؛ این برنامه شامل چندین ماموریت خواهد بود که اولین آنها، آرتمیس ۱ در سال ۲۰۲۲ و به صورت بدون سرنشین انجام شد. مقصد نهایی این برنامه قطب جنوب ماه و زمان اجرای آن تا آوریل۲۰۲۶ است. اهداف اصلی برنامه آرتمیس عبارتند از:
- توسعه فناوریهای لازم برای سفرهای فضایی طولانیمدت
- ایجاد یک پایگاه پایدار در ماه
- اکتشاف منابع طبیعی ماه
- آزمایش فناوریهای جدید برای ماموریتهای آینده به مریخ
ایستگاه تحقیقاتی بینالمللی قمری: پروژه ILRS به عنوان یک ماموریت تحقیقاتی بینالمللی، توسط چین با هدف ساخت پایگاهی دائمی در ماه تا سال ۲۰۳۵ برنامهریزی شد؛ هدف از ایجاد این ایستگاه، انجام تحقیقات علمی در زمینههای مختلف مانند نجوم، زمینشناسی و فیزیک میباشد؛ همچنین، ILRS میتواند به عنوان یک پایگاه برای ماموریتهای آینده به نقاط دورتر منظومه شمسی مورد استفاده قرار گیرد.
ماموریت آرتمیس بیشتر بر روی ایجاد یک پایگاه پایدار و اکتشاف منابع طبیعی ماه تمرکز دارد، در حالی که ILRS بر انجام تحقیقات علمی متمرکز است.
آیا غیر از این دو ماموریت، ماموریت قمری فعال دیگری وجود دارد؟
بله، علاوه بر آرتمیس و ILRS، چندین کشور دیگر نیز برنامههای قمری خود را دارند؛ به عنوان مثال، هند با موفقیت کاوشگر چاندرایان (Chandrayaan) را در سال ۲۰۲۳ بر روی سطح ماه فرود آورد و برنامههای بلندمدتتری برای اکتشاف ماه دارد.
همچنین، ژاپن، کره جنوبی و امارات متحده عربی نیز برنامههای قمری خود را در دست اجرا دارند و کشورهای عضو سازمان فضایی اروپا (ESA) نیز در حال توسعه برنامههای فضایی خود برای رسیدن به ماه هستند؛ این رقابت جدید، علاوه بر کمک به پیشرفت فناوریهای فضایی، به تحکیم همکاریهای بینالمللی در زمینه اکتشافات فضایی نیز منجر شد.
به غیر از موارد ذکر شده، پروژههای کوچکتری نیز در این زمینه انجام گرفته است؛ برای مثال، پروژه ماموریت قمری رژیم صهیونیستی که با نام برشیت (Beresheet) شناخته میشود، یکی از جاهطلبانهترین پروژههای فضایی این کشور بود؛ این ماموریت بخشی از مسابقه لونار ایکسپرایز (Lunar Xprize) شرکت گوگل آغاز شد که هدف آن فرود یک فضاپیما روی ماه توسط تیمهای خصوصی بود.
هرچند مسابقه بدون برنده پایان یافت، تیم صهیونیستی اسپیسایل (SpaceIL) با حمایت مالی و فنی از شرکتهای خصوصی و سازمانهای دولتی، به توسعه برشیت ادامه داد؛ این کاوشگر کوچک و کمهزینه در سال ۲۰۱۹ به ماه پرتاب شد و با وجود شکست در مرحله نهایی فرود، توانست اطلاعات ارزشمندی درباره ماموریتهای قمری جمعآوری کند. برشیت اولین تلاش رژیم صهیونیستی برای رسیدن به ماه بود و این رژیم را به هفتمین کشوری تبدیل کرد که توانسته کاوشگری را به مدار ماه برساند.
مسابقه لونار ایکسپرایز گوگل که در سال ۲۰۰۷ آغاز شد، به هدف تشویق تیمهای خصوصی برای ارسال کاوشگر به ماه و توسعه فناوریهای فضایی کمهزینه طراحی شده بود؛ این مسابقه چالشهایی مانند فرود بر سطح ماه، حرکت روی آن و ارسال تصاویر به زمین را مطرح کرد.
اگرچه هیچ تیمی نتوانست جایزه اصلی را کسب کند، اما این رقابت به پیشرفتهای چشمگیری در حوزه فضانوردی خصوصی انجامید و الهامبخش پروژههایی مانند ماموریت برشیت شد. موفقیت نسبی تیم اسپیسایل نشان داد که کشورهای کوچکتر و شرکتهای خصوصی نیز میتوانند در حوزه کاوشهای فضایی نقش مهمی ایفا کنند.
آینده روشن ماه
بازگشت به ماه یک نقطه عطف مهم در تاریخ اکتشافات فضایی است. با پیشرفت فناوری و افزایش همکاریهای بینالمللی، میتوان انتظار داشت که در آینده شاهد پیشرفتهای چشمگیری در زمینه اکتشافات قمری باشیم. ایجاد پایگاههای دائمی در ماه، استخراج منابع طبیعی و انجام تحقیقات علمی در مقیاس بزرگ، تنها بخشی از اهداف بلندمدت بشر در رابطه با ماه هستند.
در نهایت، مسابقه جدید برای فتح ماه علاوه بر کمک به پیشرفت علم و فناوری، به افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت اکتشافات فضایی و همکاریهای بینالمللی نیز منجر خواهد شد. توسعه فناوریهای جدید، تحقیقاتی و تجاریسازی فضا، همگی بخشی از آینده هیجانانگیز ماموریتهای ماه هستند.
انتظار میرود در دهه ۲۰۳۰، ماه به قطب فعالیتهای علمی، تجاری و فضایی تبدیل شود و به عنوان پلی برای ماموریتهای مریخ و فراتر از آن عمل کند؛ دستیابی به این اهداف میتواند نقطه عطفی در تاریخ فضانوردی باشد و درک بشر از کیهان را گسترش دهد.