ماموریت سفر به ماه و عطشی که از سر گرفته شد

علیرضا فتحی – سفر به ماه و کاوش در آن از دیرباز آرزوی انسان‌ها بوده و تاریخ آن به سال ۱۹۶۶ با پرتاب کاوشگر لونا ۹ توسط اتحاد جماهیر شوروی برمی‌گردد. این اقدام موجب رقابت فضایی شدیدی بین آمریکا و شوروی که اوج آن با فرود تاریخی آپولو ۱۱ در سال ۱۹۶۹ بود، گردید.

تا همین اواخر قرار بود سال ۲۰۲۵ سالی باشد که فضانوردان برای اولین بار از سال ۱۹۷۲ روی ماه قدم می‌گذارند، اما متاسفانه ماموریتی که این امکان را فراهم می‌کرد، آرتمیس ۳ ناسا بود که تا سال ۲۰۲۷ به تعویق افتاد.

با این حال سال ۲۰۲۵ همچنان شگفتی‌هایی در پی خواهد داشت. در این سال، ایستگاه‌های فضایی خصوصی جدیدی با حمایت ناسا به بهره‌برداری می‌رسند. هند به پرواز نخستین فضانوردانش نزدیک‌تر خواهد شد و چین نیز در تلاش است تا دستاوردهای جدیدی را ثبت کند. همچنین، اسپیس‌ایکس به پیشبرد ماهواره‌بر استارشیپ خود ادامه خواهد داد.

• ماموریت‌های آرتمیس:
• آرتمیس یک انجام شده: یک فضاپیما بدون سرنشین تا مدار ماه سفر کرد.
• آرتمیس دو انجام نشده: یک فضاپیما با سرنشین بدون فرود تا مدار ماه سفر خواهد کرد.
• آرتمیس سه انجام نشده: یک ماموریت سرنشین‌دار برای پا گذاشتن دوباره بشر روی سطح ماه انجام می‌شود.

دلایل علمی و سیاسی ماموریت ماه، چرا ماه مهم است؟

با پیشرفت فناوری و شناخت بهتر از منابع ماه، مانند آب یخ‌زده در قطب‌ها، اهمیت قمر زمین برای دانشمندان افزایش یافته است. استخراج یخ‌آب از ماه می‌تواند به تولید اکسیژن، آب آشامیدنی و سوخت ماهواره‌بر کمک کند که برای اکتشافات فضایی حیاتی هستند.

همچنین، ماه ممکن است حاوی فلزات کمیابی و ایزوتوپ هلیوم-۳ باشد که برای انرژی هسته‌ای کاربرد دارد؛ علاوه بر این، ماه می‌تواند پایگاهی برای ماموریت‌های آینده به مریخ و سایر سیاره‌ها باشد.

پس از توقف برنامه آپولو، دلایل مختلفی از جمله تمرکز بر اکتشافات سیاره‌ای و پیشرفت‌های فناورانه، راه افتادن ایستگاه‌های فضایی و تمرکز بر ماموریت‌های نزدیک‌تر به زمین، کاهش علاقه عمومی و هزینه‌های بالای ماموریت‌های قمری، باعث شد ماموریت‌های سرنشین‌دار به ماه برای چندین دهه متوقف شوند، اما با افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت اکتشافات فضایی و پیشرفت‌های چشمگیر در فناوری‌های فضایی، علاقه به بازگشت به ماه مجددا احیا شد.

مسابقه فضایی، راند دوم

دور جدید ماموریت‌های فضایی به نام «مسابقه فضایی دوم» شامل دو پروژه اصلی است: برنامه چندملیتی آرتمیس (Artemis) به رهبری ناسا و ایستگاه تحقیقاتی بین‌المللی قمری (ILRS) به رهبری چین. هر دو کشور از دیگر کشورها دعوت کرده‌اند تا به این ماموریت‌ها بپیوندند. با توجه به عدم هم‌پوشانی اعضای این دو پروژه، بلوک‌های فضایی جدیدی در حال شکل‌گیری هستند که می‌توانند بر حاکمیت فضایی در قرن ۲۱ تاثیرگذار باشند.

توافق‌نامه‌های آرتمیس با بیش از ۴۰ کشور و ILRS با نزدیک به ۲۰ کشور، در این زمینه نقش مهمی دارند؛ زیرا توافق‌نامه‌های سازمان ملل درباره استفاده صلح‌آمیز از فضا (COPUOS) که در سال ۱۹۵۹ تاسیس شده، نتوانسته خود را با آخرین تحولات و بازیگران در فضا هماهنگ کند.

اهداف اصلی برنامه آرتمیس عبارتند از:

• توسعه فناوری‌های لازم برای سفرهای فضایی طولانی‌مدت
• ایجاد یک پایگاه پایدار در ماه
• اکتشاف منابع طبیعی ماه
• آزمایش فناوری‌های جدید برای ماموریت‌های آینده به مریخ

ایستگاه تحقیقاتی بین‌المللی قمری: پروژه ILRS به عنوان یک ماموریت تحقیقاتی بین‌المللی، توسط چین با هدف ساخت پایگاهی دائمی در ماه تا سال ۲۰۳۵ برنامه‌ریزی شد؛ هدف از ایجاد این ایستگاه، انجام تحقیقات علمی در زمینه‌های مختلف مانند نجوم، زمین‌شناسی و فیزیک می‌باشد؛ همچنین، ILRS می‌تواند به عنوان یک پایگاه برای ماموریت‌های آینده به نقاط دورتر منظومه شمسی مورد استفاده قرار گیرد.

ماموریت آرتمیس بیشتر بر روی ایجاد یک پایگاه پایدار و اکتشاف منابع طبیعی ماه تمرکز دارد، در حالی که ILRS بر انجام تحقیقات علمی متمرکز است.

هیجان انگیزترین ماموریت‌های سال ۲۰۲۵

یک ایستگاه فضایی خصوصی جدید

عمر ایستگاه فضایی بین‌المللی در سال ۲۰۳۱ با سقوطی کنترل شده بر فراز اقیانوس آرام به پایان خواهد رسید. اولین بخش از این ایستگاه که اکنون در فاصله ۲۵۰ مایلی از سطح زمین در مدار قرار دارد، در سال ۱۹۹۸ به مدار زمین پرتاب شد و دو سال پس از آن با ورود اولین فضانوردان به طور رسمی، آغاز به کار کرد.

این ایستگاه محصول همکاری مشترک آژانس فضایی ناسا، روسیه، اروپا و ژاپن و کانادا بوده است. آژانس فضایی چین که هرگز اجازه حضور در ایستگاه فضایی بین‌المللی نداشت، اکنون ایستگاه فضایی تیانگونگ خود را در مدار دارد.

روسیه نیز قصد دارد در سال‌های آینده پایگاه مداری خود را راه‌اندازی کند. در همین حال، ایالات متحده بخش خصوصی خود را موظف کرده که ناوگان کاملی از ایستگاه‌های فضایی جدید را به مدار زمین بفرستند تا در نبود ایستگاه فضایی بین‌المللی بتوان ماموریت‌های فضایی را در آن‌ها پیگیری کرد و ادامه داد.

شرکت خصوصی وست (Vast) قرار است ایستگاه فضایی هون-۱ (Haven-1) را در اوت۲۰۲۵ با ماهواره‌بر فالکون ۹ (Falcon 9) به مدار زمین برساند. هون-۱ می‌تواند تا ۳۰ روز میزبان چهار نفر در مدار باشد و یک بستر آزمایشی برای ایستگاه فضایی بعدی این شرکت خواهد بود که هون-۲ نام دارد و یک ایستگاه فضایی مدولار بزرگتر است. انتظار می‌رود راه‌اندازی ایستگاه فضایی هون-۲ در سال ۲۰۲۸ آغاز شود.

از سایر شرکت‌هایی که قصد ساخت ایستگاه فضایی در مدار زمین را دارند، می‌توان به آکسیوم اسپیس (Axiom Space) با ایستگاه فضایی به همین نام، بلو اوریجین (Blue Origin) با ایستگاه فضایی اوربیتال ریف (Orbital Reef) اشاره کرد.

همچنین شرکت‌های لاکهید مارتین (Lockheed Martin)، نانوراکس و وویجر اسپیس (Voyager Space) نیز با همکاری یکدیگر قصد ساخت ایستگاه فضایی استارلب (Starlab) را در مدار زمین دارند.

تیان‌ون-۲ (Tianwen-۲): قرار ملاقات چین با یک سیارک

آژانس فضایی چین در سال‌های اخیر پیشرفت‌های زیادی داشته است. سال ۲۰۲۴ نیز تفاوتی با سال‌های قبل نداشت. کاوشگر چانگ‌ای -۶ (Chang’e-6) چین نمونه‌های خاک ماه را از سمت دور ماه در اولین قدم تاریخی جمع‌آوری کرد.

امسال، اولین ماموریت نمونه‌برداری چین از سیارک با نام تیان‌ون-۲ در مه۲۰۲۵ سوار بر ماهواره‌بر لانگ مارچ ۳ بی‌ (Long March 3B) پرتاب شود و نمونه‌هایی از سیارک نزدیک به زمین موسوم به Kamo’oalewa جمع‌آوری کند و دو سال و نیم پس از پرتاب آن‌ها را به سیاره زمین بازگرداند.

مشابه کاوشگر اُسیریس-رکس (OSIRIS-REx) ناسا، تیاون‌ون-۲ نمونه‌ها را در طی پرواز به زمین تحویل خواهد داد و سپس فضاپیما به سمت دنباله‌دار ۳۱۱P/PANSTARRS در کمربند سیارکی حرکت می‌کند.

اُسیریس-رکس در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۶ به فضا پرتاب شد. در سال ۲۰۱۸ به سیارک بنو رسید و در سال ۲۰۲۰ از آن نمونه‌برداری کرد و سپس در نهایت در سال ۲۰۲۳ نمونه‌ها را به زمین رساند. این نمونه‌ها از خاک و سیارک‌های بنو برداشته شدند و اطلاعات ارزشمندی در مورد خاستگاه آب و مواد آلی در منظومه شمسی در اختیار دانشمندان قرار دادند. نمونه‌های این ماموریت تا کنون بزرگ‌ترین مجموعه نمونه جمع‌آوری شده از سیارک‌ها بوده است.

آیا غیر از این دو ماموریت، ماموریت قمری فعال دیگری وجود دارد؟

بله، علاوه بر آرتمیس و ILRS، چندین کشور دیگر نیز برنامه‌های قمری خود را دارند؛ به عنوان مثال، هند با موفقیت کاوشگر چاندرایان (Chandrayaan) را در سال ۲۰۲۳ بر روی سطح ماه فرود آورد؛ اکنون، این کشور قصد دارد پس از روسیه، ایالات متحده و چین به چهارمین کشوری تبدیل شود که دارای قابلیت پرواز فضایی مستقل با سرنشین است.

برنامه گاگانیان سازمان تحقیقات فضایی هند (ISRO) قصد دارد اولین پرواز سرنشین‌دار خود را در سال ۲۰۲۶ انجام دهد. قبل از این ماموریت، آژانس فضایی هند یک پرواز آزمایشی مهم به نام ماموریت مداری بدون سرنشین‌ G1 را انجام خواهد دادکه طی آن یک ربات انسان‌نما به نام ویومیترا (Vyomitra) به پرواز درخواهد آمد.

همچنین، ژاپن، کره جنوبی و امارات متحده عربی نیز برنامه‌های قمری خود را در دست اجرا دارند و کشورهای عضو سازمان فضایی اروپا (ESA) نیز در حال توسعه برنامه‌های فضایی خود برای رسیدن به ماه هستند؛ این رقابت جدید، علاوه بر کمک به پیشرفت فناوری‌های فضایی، به تحکیم همکاری‌های بین‌المللی در زمینه اکتشافات فضایی نیز منجر شد.

به غیر از موارد ذکر شده، پروژه‌های کوچکتری نیز در این زمینه انجام گرفته است؛ برای مثال، پروژه ماموریت قمری رژیم صهیونیستی که با نام برشیت (Beresheet) شناخته می‌شود، یکی از جاه‌طلبانه‌ترین پروژه‌های فضایی این کشور بود؛ این ماموریت بخشی از مسابقه لونار ایکس‌پرایز (Lunar Xprize) شرکت گوگل آغاز شد که هدف آن فرود یک فضاپیما روی ماه توسط تیم‌های خصوصی بود.

هرچند مسابقه بدون برنده پایان یافت، تیم صهیونیستی اسپیس‌ایل (SpaceIL) با حمایت مالی و فنی از شرکت‌های خصوصی و سازمان‌های دولتی، به توسعه برشیت ادامه داد؛ این کاوشگر کوچک و کم‌هزینه در سال ۲۰۱۹ به ماه پرتاب شد و با وجود شکست در مرحله نهایی فرود، توانست اطلاعات ارزشمندی درباره ماموریت‌های قمری جمع‌آوری کند. برشیت اولین تلاش رژیم صهیونیستی برای رسیدن به ماه بود و این رژیم را به هفتمین کشوری تبدیل کرد که توانسته کاوشگری را به مدار ماه برساند.

مسابقه لونار ایکس‌پرایز گوگل که در سال ۲۰۰۷ آغاز شد، به هدف تشویق تیم‌های خصوصی برای ارسال کاوشگر به ماه و توسعه فناوری‌های فضایی کم‌هزینه طراحی شده بود؛ این مسابقه چالش‌هایی مانند فرود بر سطح ماه، حرکت روی آن و ارسال تصاویر به زمین را مطرح کرد.

اگرچه هیچ تیمی نتوانست جایزه اصلی را کسب کند، اما این رقابت به پیشرفت‌های چشمگیری در حوزه فضانوردی خصوصی انجامید و الهام‌بخش پروژه‌هایی مانند ماموریت برشیت شد. موفقیت نسبی تیم اسپیس‌ایل نشان داد که کشورهای کوچک‌تر و شرکت‌های خصوصی نیز می‌توانند در حوزه کاوش‌های فضایی نقش مهمی ایفا کنند.

آینده روشن ماه

بازگشت به ماه یک نقطه عطف مهم در تاریخ اکتشافات فضایی است. با پیشرفت فناوری و افزایش همکاری‌های بین‌المللی، می‌توان انتظار داشت که در آینده شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه اکتشافات قمری باشیم. ایجاد پایگاه‌های دائمی در ماه، استخراج منابع طبیعی و انجام تحقیقات علمی در مقیاس بزرگ، تنها بخشی از اهداف بلندمدت بشر در رابطه با ماه هستند.

در نهایت، مسابقه جدید برای فتح ماه علاوه بر کمک به پیشرفت علم و فناوری، به افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت اکتشافات فضایی و همکاری‌های بین‌المللی نیز منجر خواهد شد. توسعه فناوری‌های جدید، تحقیقاتی و تجاری‌سازی فضا، همگی بخشی از آینده هیجان‌انگیز ماموریت‌های ماه هستند.

انتظار می‌رود در دهه ۲۰۳۰، ماه به قطب فعالیت‌های علمی، تجاری و فضایی تبدیل شود و به‌ عنوان پلی برای ماموریت‌های مریخ و فراتر از آن عمل کند؛ دستیابی به این اهداف می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ فضانوردی باشد و درک بشر از کیهان را گسترش دهد.