در کیهان عظیم ما اجرام و پدیده‌های زیادی وجود دارد که یکی از فراوان‌ترین آن‌ها سیاره‌ها هستند. بسیاری از مردم به راحتی قادرند چندین سیاره را نام ببرند، با این وجود شاید خیلی از آن‌ها تعریف درست و دقیق این جرم آسمانی را ندانند و یا نتوانند تفاوت سیاره و ستاره را به خوبی بیان کنند.
اصطلاح سیاره در اصل از کلمه یونانی سرگردان (Wanderer) گرفته شده است. مشاهده این اجرام متحرک تا زمان ظهور تلسکوپ در قرن ۱۶۰۰ با جزئیاتی بالا امکان‌پذیر نبود. جالب است بدانید در یونان باستان ماه و خورشید را به همراه عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل به عنوان سیاره می‌شناختند. البته زمین یک سیاره در نظر گرفته نمی‌شد، بلکه تصور بر این بود که کره خاکی ما یک جرم مرکزی است و سایر اجرام اسمانی به دور آن می‌چرخند.
در این مقاله قصد داریم به تعریف سیاره به زبان ساده بپردازیم و چگونگی ایجاد آن را بررسی کنیم؛ با ما همراه باشید.
سیاره چیست؟
بسیاری از اخترشناسان در سال ۲۰۰۶ پس از کشف چند سیاره کوچک در حاشیه منظومه شمسی تصمیم به تعریف جدیدی از این جرم کیهانی گرفتند که همچنان بحث‌برانگیز است. اتحادیه بین‌المللی نجوم (IAU) سیاره را به عنوان جرمی تعریف کرد که دارای مشخصات زیر باشد:
- به دور یک ستاره می‌چرخد
- جرم کافی برای گرد یا تقریبا گرد بودن دارد
- قمر جرم آسمانی دیگری نیست
- زباله‌ها و اجسام کوچک را از اطراف مدار خود حذف کرده است
در همین رابطه بخوانید: باران الماس در سیارات اورانوس و نپتون حقیقت دارد!
IAU همچنین یک طبقه‌بندی جدیدتر موسوم به سیاره کوتوله ایجاد کرد؛ این نوع اجرام با معیارهای تعریف این جرم آسمانی مطابقت دارند، به جز اینکه زباله‌ها و اجسام کوچک را از اطراف مدار خود پاک نکرده‌اند. با این تعریف جدید، پلوتو که در آن زمان یک سیاره به شمار می‌رفت، تنزل رتبه پیدا کرد و به عنوان یک سیاره کوتوله طبقه‌بندی شد.
البته همه دانشمندان با این طبقه‌بندی جدید موافق نیستند، به ویژه پس از پرواز فضاپیمای نیو هورایزنز (New Horizons) ناسا از کنار پلوتو در سال ۲۰۱۵ که داده‌های آن دنیای پیچیده‌ای را در رابطه با حوزه زمین‌شناختی در پلوتو نشان می‌داد. برخی از این موارد شامل کوه‌هایی به ارتفاع ۳.۵ کیلومتر، منطقه‌ای قلبی شکل به نام ناحیه تامبو (Tombaugh Regio) حاوی یخ متان و مواد دیگر و نیز سطوح یخی عجیب شبیه پوست مار می‌شوند.
این خصوصیات در کنار برخی ویژگی‌های دیگر موجب شد اعضای تیم نیو هورایزنز با استناد به چنین داده‌هایی پلوتو را یک سیاره بدانند.
سیاره چگونه تشکیل می‌شود؟
به باور دانشمندان، سیارات زمانی شروع به شکل‌گیری می‌کنند که یک ابر متراکم از غبار و گاز به نام سحابی به دور یک ستاره تازه تشکیل‌شده می‌چرخد. سپس گرانش باعث می‌شود تکه‌های ماده در سحابی به تدریج به هم بچسبند و این توده‌ها به آرامی جمع شده و بزرگ شوند و در نهایت یک سیاره به وجود آید.
در همین رابطه بخوانید: کهکشان راه شیری ۱۰۰ میلیارد سیاره سرگردان دارد!
خصوصیات سیارات
همه سیارات منظومه شمسی به جز عطارد و زهره حداقل یک قمر دارند که این اقمار به دور سیارات در چرخشند. برخی سیارات مانند زمین فقط یک قمر دارند، در حالی که مشتری، زحل و اورانوس هر کدام دارای ده‌ها قمر هستند.
سیارات علاوه بر چرخش به دور ستاره، به دور یک محور نیز می‌چرخند. این محور یک خط نامرئی است که از مرکز آن‌ها می‌گذرد و هر چرخش کامل یک روز نامیده می‌شود. یک روز روی زمین حدود ۲۴ ساعت است اما در سیاره مشتری یک روز فقط ۹.۸ ساعت طول می‌کشد. زحل نیز طولانی‌ترین روز را در میان سیارات منظومه شمسی دارد و هر روز آن ۲۴۳ روز زمینی است.
چرا سیارات نور تولید نمی‌کنند؟
سیارات برخلاف ستاره‌ها فرآیند همجوشی هسته‌ای را تجربه نمی‌کنند. در همجوشی هسته‌ای، هسته‌های سبک مثل هیدروژن، تریتیوم و دوتریوم با یکدیگر همجوشی داده شده و طی آن علاوه بر ایجاد هسته‌های سنگین‌تر، مقداری انرژی تولید می‌شود.
این فرآیند، تشعشعات (گرما و نور) ایجاد می‌کند و درخشش ستاره‌ها را به دنبال دارد. چون سیارات دارای همجوشی هسته‌ای نیستند از خود نوری تولید نمی‌کنند، اما آن‌ها با نور منعکس‌شده از یک ستاره در آسمان شب می‌درخشند. هنگامی که ما سیاراتی مانند زهره را در آسمان شب می‌بینیم، در حقیقت نور بازتاب‌شده خورشید را مشاهده می‌کنیم.
سیارات فراخورشیدی
سیارات فراخورشیدی به بیان ساده به سیاراتی گفته می‌شود که خارج از منظومه شمسی قرار دارند. به عبارت دیگر تمام سیاراتی که به دور ستاره‌ای به جز خورشید در گردشند و یا سیارات سرگردان (سیاره بی‌ستاره) سیاره فراخورشیدی می‌گویند. در ادامه به معرفی اجمالی سیارات منظومه شمسی می‌پردازیم.
در همین رابطه بخوانید: سیاره فراخورشیدی که همزمان به دور سه ستاره می‌چرخد!
سیارات منظومه شمسی
تعداد سیارات سامانه خورشیدی ما ۸ تاست که نزدیکترین آن‌ها به خورشید، عطارد است و پس از آن به ترتیب زهره، زمین، مریخ، مشتری، زحل، اورانوس و نپتون قرار گرفته‌اند. چهار سیاره نزدیک به خورشید یعنی عطارد، زهره، زمین و مریخ سیارات خاکی یا زمین مانند نامیده می‌شوند و مثل کره خاکی ما جامد و سنگی هستند. همه این سیارات توسط یک لایه گازی موسوم به اتمسفر یا جو احاطه شده‌اند.
سیارات دورتر یعنی مشتری، زحل، اورانوس و نپتون غول‌های گازی نامیده می‌شوند که در مقایسه با زمین بسیار بزرگ هستند و سطوح جامد ندارند. مشتری و زحل بیشتر از هیدروژن و هلیوم تشکیل شده‌اند.
همچنین اورانوس و نپتون دارای نسبت بیشتری از بخار آب، آمونیاک و متان هستند. هر یک از چهار غول گازی یک سامانه حلقه‌ای نیز دارند که از یخ، غبار و سنگ‌های کوچک تشکیل شده‌اند و بزرگترین سامانه حلقه‌ای نیز متعلق به زحل است. برای آشنایی بیشتر با سیاره های منظومه شمسی کلیک کنید و مقاله ما را در این باره بخوانید.
امیدواریم این مقاله برای شما مفید بوده باشد. دیدگاه‌های خود را در قسمت نظرات با ما در میان بگذارید و سوالاتتان را بپرسید؛ کارشناسان اسپاش به شما پاسخ می‌دهند.
آفرین بسیار کاربردی و آموزنده بود خیلی قشنگ توضیح داده ممنون
عالی