ستاره قطبی چیست و جهت‌یابی با آن چگونه است؟

ستارگان زیادی در آسمان شب قابل مشاهده‌اند، اما برخی از آن‌ها به دلایلی شهرت دارند و بیش از سایر همتایان خود مورد توجه هستند؛ ستاره قطبی از جمله آن‌هاست. این ستاره از دیرباز برای جهت‌یابی مورد استفاده مردم قرار می‌گرفته و افراد مختلف با پیدا کردن آن در آسمان شب و زمانی که در دریا، کوهستان، جنگل و امثال آن بودند، می‌توانستند جهت جغرافیایی خود را بیابند. ستاره قطبی به انگلیسی Polaris Star یا Polar Star نوشته می‌شود.

کاربرد ستاره قطبی چیست؟

اغلب مردم ستاره قطبی را از روی عادت به عنوان یک ستاره منفرد می‌شناسند، اما این جرم آسمانی در واقع عضوی از یک منظومه سه ستاره‌ای است که درخشان‌ترین آن‌ها ستاره قطبی A نام دارد. ستاره قطبی یک ستاره تپنده یا پالسار (Pulsar) است که از آن به عنوان ستاره متغير قيفاووسی (Cepheid Variable) نیز یاد می‌شود.

درخشش این ستاره به طور منظم تغيير می‌كند، روشنایی آن در حد متوسط بوده و قدر ظاهری‌اش حدود ۲ است. تغيير درخشندگی ستاره‌های متغير قيفاووسی به اين دلیل است كه به شکلی منظم منبسط و منقبض می‌شوند. امروزه ستاره قطبی را می‌توان تقریبا پنجاهمین ستاره درخشان در آسمان شب دانست و گویا به شکل عجیبی نیز در حال روشن‌تر شدن است! نام دیگر ستاره قطبی، ستاره شمالی یا ستاره آلفا دب اصغر است؛ البته مردمان قدیم، آن را نام‌های مختلف دیگری هم می‌خواندند.

اما رصد ستاره قطبی در آسمان شب چگونه است؟ برای یافتن این ستاره ابتدا باید موقعیت آن را بدانیم.

چگونه ستاره قطبی را پیدا کنیم؟

ستاره قطبی در کدام صورت فلکی قرار دارد؟ این جرم آسمانی در صورت فلکی خرس کوچک یا دب اصغر (Ursae Minoris) قرار گرفته است. همچنین فاصله زمین تا ستاره قطبی ۳۲۳ سال نوری تخمین زده می‌شود. برای پیدا کردن ستاره قطبی، باید آسمانی صاف داشته باشیم؛ سپس با پیدا کردن یکی از صورت‌های فلکی دب اصغر یا دب اکبر می‌توان موقعیت ستاره قطبی در آسمان را پیدا کرد.

همان‌گونه که در تصویر دیده می‌شود، دو ستاره در انتهای «جام» دب اکبر، مسیر را به سمت ستاره قطبی نشان می‌دهند که در نوک دسته یا دم دب اصغر قرار دارد.

در همین رابطه بخوانید: بزرگترین ستاره کهکشان راه شیری

سوال مهمی که مطرح می‌شود این است که آیا ستاره قطبی همواره ثابت است؟ در پاسخ باید گفت ستاره‌ها همزمان با چرخش زمین به دور محور زمین چرخیده و مسیری دایره مانند را در آسمان ترسیم می‌کنند، اما ستاره شمالی تقریبا در جای خود ثابت به نظر می‌رسد؛ علت این است که ستاره مذکور تقریبا به طور مستقیم بالای محور چرخشی زمین قرار دارد و موقعیت آن در طول شب و در فصل‌های مختلف از دید ناظر زمینی تغییر خاصی نمی‌کند.

کاربرد ستاره قطبی چیست؟

ستاره قطبی بر فراز قطب شمال زمین قابل رویت است و در نتیجه کسی که در نیمکره شمالی زمین حضور دارد، قادر به رصد آن است. این ستاره در جهت‌یابی‌ها ما را به سمت شمال هدایت می‌کند و با یافتن آن می‌توانیم جهت‌ها را به راحتی تشخیص دهیم. حال مشخص است که اگر در قطب شمال باشیم، تشخیص ستاره قطبی کار نسبتا ساده‌ای است و دقیقا بالای سر ما قرار می‌گیرد.

در همین رابطه بخوانید: چند ستاره در کهکشان راه شیری و کل هستی وجود دارد؟

گفتنی است نیمکره جنوبی ستاره درخشانی ندارد تا قطب آسمان جنوب را مشخص کند. رصدگران در آنجا می‌توانند از راه‌های دیگری برای یافتن جهت جنوب استفاده کنند که از آن جمله می‌توان به ستاره‌های صورت فلکی چلیپا یا صلیب جنوبی (Southern Cross) و کمک گرفتن از آن‌ها در جهت‌یابی اشاره کرد.

ستاره قطبی همیشه ستاره شمالی نبوده است!

لازم است بدانیم این ستاره همواره ستاره شمالی نبوده و این نام در واقع عنوانی است که در طول اعصار به ستاره‌های مختلف داده می‌شود. محور چرخش زمین در یک دوره زمانی حدودا ۲۶ هزار ساله تکان‌هایی می‌خورد، همان‌طور که یک فرفره حین چرخش خود می‌لرزد. این امر موجب می‌شود که قطب سماوی (Celestial Pole) در طول اعصار در مسیری دایره‌ای شکل دچار انحراف شده و از کنار ستاره‌های مختلف عبور کند.

گاهی اوقات هیچ ستاره درخشانی در نزدیکی قطب سماوی وجود ندارد، همان‌طور که در حال حاضر در نیمکره جنوبی زمین در مورد قطب جنوب این چنین است. حدود ۱۴ هزار سال پیش، قطب سماوی به سمت ستاره درخشان وگا (Vega) نشانه می‌رفت و تقریبا ۱۲ هزار سال دیگر دوباره به سمت همین ستاره جهت‌گیری خواهد کرد. در ادامه به بیان برخی مشخصات و ویژگی‌های این ستاره از جمله اندازه ستاره قطبی می‌پردازیم.

مشخصات و ویژگی‌های ستاره شمالی

ستاره شمالی حدود ۵۰ برابر بزرگتر از خورشید است و قطر آن تقریبا ۷۰ میلیون کیلومتر تخمین زده می‌شود. این ستاره همچنین دارای جرمی معادل ۵.۴ برابر خورشید بوده و دمای آن کمی گرمتر از تنها ستاره منظومه شمسی است. دمای سطح ستاره مذکور ۶۰۱۵ کلوین برآورد شده، در حالی که دمای خورشید ۵۷۷۸ کلوین تخمین زده می‌شود. با این حال، ستاره شمالی ۲۹۰۰ برابر روشن‌تر از خورشید است!

در همین رابطه بخوانید: رصد لحظه بلعیده شدن یک ستاره توسط یک ابرسیاه‌چاله+فیلم

دوره چرخش این ستاره ۱۱۹ روز بوده و میزان فلزینگی آن ۱۱۲ درصد خورشید است. سرعت چرخش ستاره شمالی حدود ۱۲ کیلومتر در ثانیه و گرانش سطحی آن تقریبا ۲.۲ سانتی‌گرم تخمین زده می‌شود. شایان ذکر است در علم نجوم و کیهان‌شناسی، فلزینگی بیانگر نسبتی از جرم یک جسم کیهانی بوده که از عنصرهایی به جز هلیوم و هیدروژن تشکیل شده‌ ست.

اگر این مطلب برای شما مفید بوده است، پیشنهاد می‌کنیم مقاله ما درباره ستارگان کوتوله سرخ و شگفتی‌های این نوع اجرام آسمانی را نیز مطالعه کنید. دیدگاه‌های خود را درباره این مطلب در قسمت نظرات با ما در میان بگذارید و سوالاتتان را بپرسید؛ کارشناسان اسپاش به شما پاسخ می‌دهند.