توسعه فناوری روسیه به بودجه بیشتر نیاز دارد یا نگاه نوآورانه؟
سیروس برزو: دیمیتری راگوزین، معاون نخستوزیر روسیه، اعلام کرد که دولت روسیه تصمیم دارد به تأمین مالی سیستم ناوبری ماهوارهای جهانی گلوناس(GLONASS -Global Navigation Satellite System) خاتمه دهد و این سامانه باید از طریق دادن خدمات، کسب درآمد کرده و خودکفا شود. سیستم ناوبری ماهوارهای گلوناس رقیب سامانه موقعیتیاب جهانی (GPS: The Global Positioning System) آمریکا و گالیلو(Galileo) اروپا است و طراحیشده است تا موقعيت و سرعت را برای کاربران نظامی و غیرنظامی تعیین کند. بازار تجهیزات ناوبری ماهوارهای روسیه در سال ۲۰۱۷ به حدود ۲۴۴ میلیون دلار رسید که نسبت به درآمد حدود ۳۹ میلیون دلار در سال ۲۰۱۵ افزایش چشمگیری را نشان میدهد. این سامانه برای ارائه خدمات از ۲۴ ماهواره ازجمله یک ماهواره نسل جدید استفاده میکند. همچنین یک ماهواره نیز بهعنوان ذخیره در مدار وجود دارد که در صورت بروز مشکل برای هر یک از دستگاههای بیستوچهارگانه، وارد عمل میشود تا خدمات دچار اختلال نشوند. بر اساس اطلاعات منتشره توسط خبرگزاری چینی شین هووا، روسیه همچنین شش ماهواره را در زمین ذخیره و آماده دارد، که در صورت وقوع وضعیت اضطراری میتوانند بهفوریت پرتاب شوند.
مسئله استفاده تجاری از سیستم ردیابی گلوناس موضوع تازهای نیست و ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور از سالها قبل، خواستار آن بود. مسئولان دولت روسیه، امروزه به فناوری فضایی دیگر تنها بهعنوان یک وسیله تبلیغاتی- همانند دوران شوروی- نگاه نمیکنند بلکه معتقدند این علم باید تأمینکننده رشد اقتصاد ملی هم باشد و نیازهای فزاینده ساختارهای حکومتی را برطرف کند.
لازم به ذکر است که بعد از روی کار آمدن گورباچف در اواسط دهه ۱۹۸۰ میلادی، وضعیت مالی سازمان فضایی روسیه (Roscosmos- روسکاسموس) رو به سقوط گذاشت و بهویژه بعد از فروپاشی شوروی و در دهه ۱۹۹۰ میلادی مشکلات مالی بحران سنگینی را در کل روسیه و بخصوص در صنایع فضایی، به وجود آورد بهطوریکه روسها چوب حراج به حاصل سالها تلاش دانشمندان خود زدند و در وضعیت بسیار ناهنجاری مسئولان تشکیلات فضایی برای کاهش مشکلات مالی ورود به بازار ماهواره و کسب درآمد از طریق گردشگری فضایی را در پیش گرفتند.
در سالهای بعد و باقدرت گرفتن ولادیمیر پوتین و ثبات سیاسی روسیه و همچنین بالا رفتن قیمت نفت و گاز، روسیه ثبات بیشتری پیدا کرد و بودجه سازمان فضایی نیز افزایش یافت بهطوریکه در سال ۲۰۰۶ به حدود رقم ۱۱ میلیارد دلار رسید. جدای این افزایش بودجه دولتی، سازمان فضایی روسیه با ورود به عرصه تجاری و فروش خدمات و تجهیزات، توانست تقریباً 4 میلیارد دلار نیز از بازار تجارت جهانی فناوری فضایی را به دست آورد. مدیریت آگاهانه سازمان فضایی روسیه نسبت به کار رسانهای برای جذب حمایت مسئولان سیاسی و مردم باعث شد که تشکیلات فناوری بتوانند بهسرعت نظر مثبت پوتین و مجلس روسیه همچنین مردم این کشور نسبت به توسعه فناوری فضایی را به دست آورند و نهتنها بودجه سازمان فضایی سالبهسال افزایش یافت بلکه رئیسجمهور روسیه شخصاً علاقهمندی خود به پیشرفتهای فضایی را با حضور و بازدید مرتب از مؤسسات وابسته به فناوری ازجمله پایگاه در حال ساخت واستوچنی نشان دهد.
اما تشکیلات روسیه مشکلات متعدد داخلی هم دارد که حرکت رو به رشد آن تنها به بودجه ختم نمیشود. در سالهای بعد از فروپاشی شوروی، علاقهمندی به فضانوردی افت شدید پیدا کرد و همین امر باعث گردید کمتر نیروی جوانی برای فعالیت در این زمینه علاقهمندی نشان دهد و امروز روسکاسموس با “کهولت سنی” مواجه است بطوریکه متوسط سن کارمندان آن به حدود ۵۰ سال رسیده است. از سوی دیگر پایین بودن دستمزدها باعث شده که نیروهای کارآمد کمتری جذب این تشکیلات شوند. این مشکلات بهخودیخود میتواند تأثیرات منفی بر صنعت فضایی روسیه بگذارد و اینک با پایین آمدن قیمت نفت از یکسو و بروز تحریمهای اقتصادی از سوی آمریکا و اروپا از سوی دیگر مسلماً باعث اختلال در اقتصاد روسیه شده است که میتواند مستقیماً عاملی برای کند شدن حرکت روبهجلوی روسکاسموس شود.
به همین دلایل مسئولان سیاسی روسیه از روسکاسموس خواستهاند دروازه ورود به بازار تجارت فضایی را کاملاً باز نگه دارد اما این نیز موانع و مشکلات متعددی دارد که بهراحتی قابلاجرا نیست. از یکسو قرطاسبازیهای اداری(کاغذبازیهای اداری) و بوروکراسی حاکم بر دستگاههای دولتی و اداری روسیه که بعد از فروپاشی شوروی وضعیتی به مراتب بدتر از دوران شوروی را پیداکرده و از طرف دیگر حضور رقبای قدرتمند در بازار آزاد مانند شرکت اسپیس ایکس و سازمانهای فضایی هند و چین دست و پای سازمان فضایی روسیه را بسته است. اگر در دوران شوروی تنها فیلتر امنیتی مانع همکاریهای مشترک تشکیلات فضایی روسیه با دیگر کشورها بود امروز کاغذبازی اداری هم به آن افزودهشده است و بهطور مثال بازدید از یک موسسه فضایی جهت دیدن امکانات و بستن قرارداد، مشمول طی جریانی میشود که تقریباً دو ماه به طول میانجامد! این تنها برای بازدید است چه رسد به مذاکرات و بستن قرارداد! لذا گرچه این کشور به لحاظ امکانات و تجربه، ذخیره بسیار ارزشمند و بالایی دارد، ولی باز هم ورود روسیه به بازار جهانی فناوری فضایی، چندان هم راحت نخواهد بود که بافرمانی از سوی رئیسجمهور یا نخستوزیر بهراحتی میسر شود. کسانی که با روسها و فرهنگ این کشور آشنا هستند بهخوبی میدانند که “حرکت” در این کشور بسیار کند صورت میگیرد و به همین دلیل از قدیمالایام نماد این کشور خرس بود، حیوانی که گرچه ضربههایش سنگین و نابودکننده است اما حرکت کند و خواب زمستانیاش هم ضربالمثل است.
در کنار این قضیه, نباید فراموش کرد که امروزه فناوری فضایی روسیه، هنوز از ذخایر دوران شوروی مصرف میکند و خود نوآوری خاصی نداشته و بازار تجارت فضایی نیاز به نگاهی نو دارد. ورود روسیه به این عرصه با تجهیزات قبلی، تنها باعث میشود که بهعنوان یک تاجر ضعیف و نیازمند به او نگاه شود همچنان که در دوران بعد از فروپاشی، آمریکاییها و دیگرکسانی که حمایتکننده مالی طرحها بودند، با تحقیر با روسها برخورد کردند و روسها نیز به دلیل احتیاج مالی و اینکه دست نیاز دراز کردند، مجبور شدند در ازای مبالغی اندک، امتیازات زیادی به آمریکاییها و اروپاییها بدهند. اگر قرار باشد در دوره جدید هم، همان نگاه بر مسئولان فناوری فضایی روسیه مستولی شود مسلماً این فناوری سرنوشتی بهتر از دهه ۱۹۹۰ نخواهد داشت.
بسیاری از کارشناسان معتقدند روسیه برای تحقق برنامههای فضایی چشمگیر در عرصه بازار فضایی و به دست آوردن جایگاهی مناسب در بین رقبای قوی امروزی، نهتنها به سفینههای نسل جدید نیاز دارد، بلکه باید بروز رسانی سامانههای خود را سرعت بخشیده و حتی باید پرتاب سفینهها به فضا نیز از خاک روسیه انجام گیرد. پایگاه فضایی بایکانور که پایگاه اصلی پرتابهای فضایی روسیه محسوب میشود، در قزاقستان قرار دارد که اینک کشور مستقلی بوده و روسیه باید هرسال مبلغ کلانی در حدود ۲۰۰ میلیون دلار را بابت اجارهبهای این پایگاه به قزاقستان پرداخت کند. جدای از اجارهبها و دردسر و بهانهگیریهایی که گاهوبیگاه قزاقستان برای روسها به وجود میآورند، این پایگاه حتی ازنظر مسافت و حمل تجهیزات نیز مناسب نیست و نگهداری و کار با این زیرساختها برای روسیه هزینه بالایی دارد. به همین دلیل بود که روسیه تصمیم به ساخت پایگاه پرتابهای فضایی واستوچنی در منطقه آمور گرفت. اما ساخت این پایگاه هم تاکنون طبق برنامه پیش نرفته است بهطوریکه پوتین مجبور شد مسئول ساختوساز را برکنار کند و خود پیشرفت کار را زیر نظر بگیرد. از همین حالا مشخص است که واستوچنی فقط یک محل پرتاب نیست و بهرهبرداریهای تجاری از آن نیز مدنظر است . در کنار این پایگاه شهری با جمعیت ۳۵ هزار نفر ساخته میشود که هم محل اسکان کارمندان آن و هم جایی برای حضور گردشگران روس و یا خارجی خواهد بود.
درهرصورت روسیه برای آنکه بتواند گامهای مهمی در جهت توسعه فناوری فضایی خود بردارد و به شکلی قوی وارد بازار فضایی شود, جدای همه آنچه گفته شد, به نگاهی نو و ایدئولوژی جدید در امر اداری نیازمند است زیرا ثابت شده، نه بودجه بالاتر و نه فداکاری کارمندان و فضانوردان روسکاسموس نمیتواند بهتنهایی این خرس خوابآلوده را به تحرک کافی وادار کند.