روسیه و هند در گذشته همکاری‌های فضایی مختلفی داشته‌اند که شامل پرتاب چند ماهواره اول هند توسط اتحاد جماهیر شوروی، حضور راکش شارما (Rakesh Sharma)، فضانورد این کشور، در ماموریت سرنشین‌دار شوروی و همچنین فروش موتورهای برودتی روسیه برای ماهواره‌برهای با قابلیت پرتاب به مدار ژئوی هند می‌شد. این مشارکت‌های فضایی کماکان ادامه داشته و روسیه در نظر دارد در برنامه فضای عمیق خود با هند همکاری کند.
اتحاد جماهیر شوروی از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۸۸ تعداد ۳۲ ماهواره یا فضاپیمای مجهز به موتورهای هسته‌ای ترموالکتریک به فضا پرتاب کرد که اغلب آن‌ها به‌منظور پایش‌های الکترونیکی رادیویی استفاده می‌شدند و دوره فعالیت نسبتا کوتاهی داشتند. البته تمدید اخیر برنامه فضایی هسته‌ای روسیه دارای منطقی متفاوت از این تلاش‌های شوروی بوده و در آن تمرکز بر ماموریت‌های بین سیاره‌ای و سپس اکتشاف فضای عمیق است.
برنامه فضای عمیق زئوس تم
روسیه طی این برنامه به‌دنبال توسعه یک یدک‌کش فضایی با سوخت هسته‌ای به‌نام زئوس تم (Zeus Tem) است که می‌تواند همکاری‌های جدیدی میان دو کشور رقم بزند. هند در طول تاریخ، همکاری نزدیکی با روسیه در حوزه فضا داشته و توانسته است از دانش و فناوری مورد نیاز خود در این حوزه استفاده کند؛ امری که باتوجهبه برنامه‌های آینده هند می‌تواند تداوم داشته باشد.
مجموعه فضایی نوکلون (NUKLON) بنابر خواست آژانس فضایی روسیه و از سال ۲۰۱۰ توسط دفتر طراحی مهمات جنگی (Arsenal Design Bureau)، زیرمجموعه این آژانس، در حال توسعه است. نوکلون احتمالا از چندین بخش از جمله یک ماژول حمل محموله، امکانات پرتاب در پایگاه فضایی واستوچنی (Vostochny)، سامانه‌های کنترل و وسایل نقلیه زمینی و فضایی تشکیل می‌شود. مهم‌‌تر از همه، این مجموعه شامل یک یدک‌کش فضایی هسته‌ای به نام زئوس نیز خواهد بود.
در همین رابطه بخوانید: همکاری‌های فضایی هند و روسیه
در نمایشگاه هوایی ماکس-۲۰۲۱ (MAKS-2021) مدلی از زئوس به‌نمایش گذاشته شد. زئوس در واقع یک ماژول حمل‌ونقل و انرژی (TEM) بوده و از آنجایی‌که یک پلتفرم پیشران فضای عمیق است، معمولا با عنوان یدک‌کش فضایی از آن یاد می‌شود. این یدک‌کش می‌تواند فضاپیماهای دیگر حامل محموله یا انسان را با خود حمل کند. زئوس همچنین قادر است به‌عنوان یک منبع انرژی برای تامین نیروی مورد نیاز اجزای ماموریت‌های بین سیاره‌ای فضای عمیق، حتی در صورت توقف‌های متعدد در منظومه شمسی و شاید فراتر از آن، عمل کند.
به‌گفته آناتولی زاک (Anatoly Zak)، کارشناس فضایی روسیه، ماموریت زئوس تم از یک رآکتور هسته‌ای با موتور الکتریکی حامل فضایی نیرو می‌گیرد. سامانه‌های پیشران الکتریکی، گاز یونیزه‌شده را گرم کرده و به آن شتاب می‌دهند تا یک جریان مولد نیروی رانش ایجاد شود؛ ازاین‌رو چنین سامانه‌هایی با عنوان موتورهای یونی یا پلاسمایی نیز شناخته می‌شوند. این موتورهای الکتریکی کارآمدتر از حامل‌های رایج سوخت مایع یا جامد هستند، اما نیاز به توان بالایی دارند که نیروگاه هسته‌ای کلاس مگاوات زئوس تم قادر به تامین آن است.
پایداری، قابلیت‌های ثانویه و توسعه‌پذیری زئوس تم
احتمالا زئوس تم و ماژول حمل محموله به‌طور جداگانه به‌وسیله حامل‌های روسی در حال توسعه آنگارا (Angara) به فضا پرتاب شده و پیش از آغاز سفر، در فضا به‌یکدیگر متصل می‌شوند. بنابر اعلام آژانس فضایی روسیه، ماموریت زئوس تم با وزن حداکثر ۳۵ تن می‌تواند ۱۰ تن محموله را ظرف ۲۰۰ روز به ماه برساند. این یدک‌کش فضایی از نظر تئوری و با در نظر گرفتن فناوری‌های موجود قادر است برای چندین دهه از ماموریت‌های فضایی با نیروی رانش کم و طولانی مدت پشتیبانی کند و به‌طور بالقوه امکان سفر به ورای منظومه شمسی را در آینده فراهم آورد.
زئوس تم اولین فضاپیمایی نیست که از انرژی هسته‌ای برای تامین نیروی خود بهره می‌برد، اما منحصربه‌فرد بودن این یدک‌کش فضایی در چندمنظوه بودن آن است. ماموریت مذکور پس از پرتاب می‌تواند سال‌ها در فضا به‌فعالیت بپردازد؛ امری که موجب می‌شود زئوس تم بسیار موثرتر از وسایل نقلیه فضایی رایج به نقاط مختلف فضا سفر کند.
از زئوس تم همچنین می‌توان به‌منظور انجام ماموریت‌های فضایی نظامی مانند دفاع هوایی یا مداری با استفاده از جنگ‌افزارهای انرژی هدایت‌شده (Directed Energy Weapons) یا ارائه داده‌ها برای هدف‌گیری سامانه‌های موشکی زمینی استفاده کرد. میزان وسعتی که ماموریت مذکور پوشش می‌دهد نیز به قدرت رادار نصب‌شده روی آن بستگی دارد و می‌تواند به شعاع ۴۳۰۰ کیلومتر برسد که برای ایمن‌سازی تقریبا تمام حریم هوایی روسیه کفایت می‌کند. زئوس تم همچنین قادر است به‌عنوان یک رله داده با سرعت بالا در فضا و همچنین منبع انرژی برای سایر فضاپیماها، ماهواره‌ها و دیگر ماموریت‌های فضایی پیشرفته در محدوده خود عمل کند.
نقشه راه ماموریت زئوس تم
زئوس تم جدیدترین ماموریت فضایی هسته‌ای روسیه محسوب می‌شود. برنامه فضایی هسته‌ای این کشور از اواخر دهه ۱۹۹۰ آغاز شد. شکل کنونی این برنامه سال ۲۰۰۴ با تلاش‌های دفتر طراحی مهمات جنگی روسیه و با طراحی یک یدک‌کش فضایی با پیشران انرژی هسته‌ای و با قابلیت میزبانی محموله‌های مختلف طرح‌ریزی شد. برنامه اولیه دراین‌راستا پلازما-۲۰ (Plazma-2010) یا UKP-YaEU نام‌گذاری گرفت که مورد دوم مخفف عبارتی روسی به‌معنای «سکوی فضایی جهانی–واحد انرژی هسته‌ای» است.
تقریبا یک دهه بعد و در سال ۲۰۱۴، آندری رومانوف (Andrei Romanov)، مدیرکل وقت دفتر طراحی مهمات جنگی، ضمن اعلام اینکه زئوس تم یک پروژه فعال است، از آماده بودن این پلتفرم برای تولید خبر داد. وی در همان سال اعلام کرد که این دفتر توسعه پروژه‌ای را با هدف توسعه یک یدک‌کش زئوس تم در کلاس مگاوات از نهاد فضایی دولتی دیگری در روسیه به‌نام مرکز تحقیقات کلدیش (Keldysh Research Center) به‌دست گرفته است.
در همین رابطه بخوانید: روسیه در فضا به کدام سو حرکت می‌کند؟
روسیه نقش اصلی برنامه مذکور را همواره حمل‌ونقل فضایی عنوان کرده، اما زئوس تم از همان سال ۲۰۱۴ کارکردهای دیگری شامل سنجش از دور، مطالعات فضایی و رله داده‌ها حین کاوش در اعماق فضا داشته است. طبق گزارش رسانه‌های دولتی روسیه، دفتر طراحی مهمات جنگی در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹ تحقیقاتی را انجام داد تا مشخص کند آیا می‌توان از زئوس به‌طور موثر برای فعالیت‌های فضایی دیگر و عملیات‌های ارتباطی در کنار نقش یدک‌کش فضایی و تحقیقات اولیه استفاده کرد. نتیجه این تحقیقات نشان داد که ماموریت مورد بحث برای این کارکردهای فرعی هم مناسب است.
دفتر طراحی مهمات جنگی و آژانس فضایی روسیه سرانجام در دسامبر۲۰۲۰ قراردادی را برای برنامه زئوس تم امضا کردند. مطابق این قرارداد هزینه اولیه پروژه ۵۷.۳ میلیون دلار اعلام و مقرر شد توسعه زئوس تم تا ژوئیه۲۰۲۴ به‌اتمام برسد. گفته می‌شود نیروگاه هسته‌ای این یدک‌کش فضایی آماده است و نمونه اولیه آن در قالب ماموریت یادشده تا سال ۲۰۲۵ مورد آزمایش قرار می‌گیرد. به‌علاوه، سامانه خنک‌کننده قطره‌ای زئوس تم تا سال ۲۰۲۵ روی ماژول نائوکا (Nauka) ایستگاه فضایی بین‌المللی آزمایش می‌شود.
اولین پرواز این یدک‌کش تا سال ۲۰۳۰ صورت می‌گیرد و یک ماموریت پیچیده بین سیاره‌ای ۵۰ ماهه را نیز در آینده انجام خواهد داد.
این ماموریت بین سیاره‌ای شامل سه توقف خواهد بود؛ اولین مورد نزدیک شدن به قمر زمین است که طی آن یک فضاپیما از زئوس تم جدا می‌شود. در توقف دوم که با انحراف مسیر ماموریت به‌سوی سیاره زهره همراه خواهد بود، فضاپیمای دیگری از این ماموریت جدا شده و از طریق کمک گرانشی (Gravity Assist) مانوری را انجام می‌دهد. کمک گرانشی به استفاده از حرکت نسبی و گرانشی سیاره یا دیگر ساختارهای کیهانی برای تغییر مسیر و تغییر سرعت فضاپیما گفته می‌شود. در نهایت و در آخرین مرحله، زئوس تم به‌سمت سیاره مشتری و یکی از قمرهایش می‌رود. آژانس فضایی روسیه همچنین انتظار دارد که زئوس تم در آینده به‌طور هدفمند به‌جستجوی حیات فرازمینی ورای منظومه شمسی بپردازد.
نکته جالب‌توجه در مورد ماموریت مذکور این است که به‌گفته مقامات آژانس فضایی روسیه، ایستگاه فضایی مداری آینده این کشور نیز بر اساس همان اصول زئوس تم یعنی بهره‌گیری از انرژی هسته‌ای و موتورهای یونی توسعه خواهد یافت؛ امری که نشان‌دهنده تاثیر بسیار گسترده این برنامه بر فعالیت‌های فضایی روسیه نسبت به اهداف اولیه آن است.
انتقادها به ماموریت زئوس تم
برخی اظهار نظرها اهداف و موفقیت‌هایی را که برای زئوس تم ترسیم شده است، به‌سخره می‌گیرند و حمایت از آن را بعید می‌دانند. به‌علاوه، تطبیق‌پذیری این پروژه با قوانین بین‌المللی به‌دلیل کاربرد دوگانه آن امری حائز اهمیت به‌شمار می‌رود و شاید برخی کشورها تلاش کنند تا مانع از همکاری روسیه با هند یا سایر کشورها دررابطه‌با این پروژه شوند. همزمان، ایالات متحده و اتحادیه اروپا ممکن است در تلاش برای رقابت با زئوس تم برآیند تا منافع تجاری خود را با بیرون راندن مشتریان بالقوه از روسیه برآورده سازند.
مزایا و معایب زئوس تم برای هند
۱. هند به‌دنبال پروژه گاگانیان خود، در حال بررسی ماموریت‌های فضایی سرنشین‌دار دیگر هم هست که یکی از آن‌ها می‌تواند ایستگاه فضایی آینده این کشور باشد. هرگونه حضور پایدار انسان در فضا تنها با ماموریت‌هایی امکان پذیر خواهد بود که بتوانند به‌طور دائم محموله‌ها را به ایستگاه فضایی یا سایر پلتفرم‌های فضایی منتقل کنند. زئوس تم می‌تواند برخی از این محموله‌ها را با بردن فضاپیماهای باری هند به فضا یا انجام ماموریت‌های حمل محموله به‌صورت قرارداد با سایر تامین‌کنندگان، به مدار زمین انتقال دهد.
۲. مشارکت هند در هرگونه ماموریت فضایی بین سیاره‌ای که از قابلیت‌های یدک‌کش زئوس تم برخوردار باشد، به‌عنوان فرصتی برای بررسی و مطالعه آن دسته از فضاپیماهای باری محسوب می‌شود که با بهره‌گیری از سامانه‌های پیشران با رانش کم و استقامت بالا فعالیت می‌کنند. تجربه به‌دست‌آمده از مطالعه پیچیدگی‌ها و تدارکات این ماموریت، چشم‌انداز بهتری برای سازمان تحقیقات فضایی هند به‌منظور دنبال کردن ماموریت‌های بین سیاره‌ای چند توقفه و سپس ماموریت‌های فضایی عمیق ترسیم می‌کند.
۳. سامانه پیشران هسته‌ای کاملا بدون خطر نیست، همان‌طور که ماهواره روسی کاسموس-۹۵۴ (Kosmos-954) در سال ۱۹۷۷ پس از ورود مجدد به جو زمین، موجب پراکنده کردن زباله‌های فضایی آغشته به رادیواکتیو در خاک کانادا شد. هرگونه شکست احتمالی در ماموریت زئوس تم می‌تواند پیامدهای جدی درپی داشته باشد و ضمن برانگیختن نگرانی‌های داخلی و بین‌المللی، وجهه هند را به‌عنوان یک قدرت فضایی شایسته در جهان خدشه‌دار کند.
همکاری‌های بین‌المللی دررابطه‌با زئوس تم
بر اساس گزارش دیگری از رسانه‌های دولتی روسیه، این کشور پذیرای ماموریت‌های فضایی مشترک با دیگر کشورها درارتباط‌با زئوس تم خواهد بود. بااین‌حال، باتوجهبه نقل قول منابعی در نمایشگاه ماکس-۲۰۲۱، به‌نظر می‌رسد جزئیات همکاری‌های بین‌المللی هنوز در حال بررسی بوده و ممکن است فقط شامل محموله‌هایی از سایر کشورها شود.
انگیزه اصلی روسیه دراین‌خصوص ظاهرا جبران هزینه‌های بالای توسعه زئوس تم با ارائه این ماموریت به‌عنوان یک خدمت تجاری باشد؛ امری که شبیه به آن را می‌توان در ارائه خدمات تجاری به‌وسیله فضاپیمای سایوز (Soyuz) برای توریسم فضایی، اعزام خدمه ایستگاه فضایی و یا ماموریت‌های تامین محموله برای بخش خصوصی یا سایر آژانس های فضایی مانند ناسا یافت.
در همین رابطه بخوانید: اصلاحات گسترده در صنعت فضایی هند به‌نفع بخش خصوصی
در مورد اینکه کشورهای دیگر در تامین مالی یا توسعه پروژه زئوس تم مشارکت دارند یا خیر، اطلاعات کمی در دسترس است. البته بعید است سایر کشورها در جنبه‌های فنی این پلتفرم مشارکت داشته باشند، زیرا بحث مالکیت معنوی و احتمال سرقت یا کپی‌برداری از فناوری‌ها وجود دارد. البته چین را می‌توان تا حدی از این قاعده مستثنی دانست، چرا که روسیه در‌حال‌حاضر به این کشور کمک می‌کند تا سامانه هشدار سریع فضاپایه توسعه دهد؛ چنین مشارکتی می‌تواند چین را به فناوری‌های فضایی روسیه نزدیک‌تر کند.
بااینوجود، احتمالا چین و روسیه در خدمات‌رسانی و بهره‌برداری از سامانه هشدار سریع، مستقل از یکدیگر عمل کنند، زیرا فعالیت مشترک آن‌ها در این حوزه ماهیت آزمایشی دارد. به‌علاوه، روسیه باید ضمن در نظر گرفتن وجود قابلیت‌های هسته‌ای چین، قدرت بازدارندگی این دو کشور را در برابر دشمنان مشترکشان حفظ کنند.
سازوکار کنترل فناوری موشکی روی زئوس تم
سازوکار کنترل فناوری موشکی (MTCR) در مورد آن دسته از حامل‌های فضایی است که می‌توانند حداقل ۵۰۰ کیلوگرم محموله را با بردی فراتر از ۳۰۰ کیلومتر پرتاب کنند. بااین‌حال، چنین سازوکاری به‌طور خاص به یدک‌کش‌های فضایی یا پلتفرم‌های فضای عمیق نپرداخته است. MTCR اساسا بر جلوگیری از تکثیر سلاح‌های کشتار جمعی تمرکز دارد، اما طبیعی است که ماهیت دوگانه و قابلیت‌های مداری زئوس تم باعث نگرانی دولت‌های دیگر شود.
البته پیوست‌ها و پیش‌نویس دستورالعمل‌ها موارد گسترده‌تری را دربرمی‌گیرند که ذیل آن‌ها پلتفرم‌هایی مانند وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین (هر وسیله‌ای که قادر به حمل ۵۰۰ کیلوگرم محموله تا ارتفاع ۳۰۰ کیلومتری زمین باشد) نیز تحت پوشش قرار می‌گیرد. باتوجهبه اینکه MTCR صادرات قابلیت‌های تولید یک سامانه با کاربرد دوگانه را ممنوع می‌کند و همچنین با در نظر گرفتن تمایل روسیه به عدم ارائه فناوری یدک‌کش فضایی زئوس تم به‌منظور در اختیار داشتن انحصار بازار بالقوه ماموریت‌های فضای عمیق، انتقال فناوری به هند بعید به‌نظر می‌رسد.
بااینوجود، برنامه‌های کاربردی در حوزه آگاهی از وضعیت فضایی و ماموریت‌های فضای عمیق بسیار بیشتر بوده و تمرکز روسیه نیز باید بر استفاده‌های غیرنظامی از زئوس تم باشد. هند نیز احتمالا به زئوس تم به‌عنوان یک پلتفرم راهبردی با فناوری پیشرفته نگاه کند که دسترسی به آن می‌تواند شرایط بررسی فناوری‌های مهم مرتبط با سامانه‌های پیشران ماموریت‌های فضای عمیق طولانی مدت را برای سازمان تحقیقات فضایی این کشور فراهم آورده و به‌طور بالقوه خدمات مداری کم‌هزینه و با کارآیی بالای متنوعی را به بخش فضای خصوصی هند ارائه دهد.
تاثیر همکاری با هند بر روابط روسیه و چین
هند در صورت موافقت آژانس فضایی روسیه می‌تواند در ازای پرداخت مبلغی پول، دسترسی انحصاری یا حداقل دسترسی خاص به زئوس تم نسبت به سایر مشتریان را برای خود فراهم کند که جبران برخی از هزینه‌های توسعه و عملیاتی کردن پروژه را نیز برای روسیه به‌همراه خواهد داشت. این اقدام حتی می‌تواند به هند فرصت دهد تا موجب کاهش وابستگی روسیه به چین در حوزه اکتشافات فضایی شود. چنین امری از آن روست که مجموع بودجه سالانه تعیین‌شده روسیه به‌مراتب کمتر از چین است.
بودجه برنامه‌های غیرنظامی روسیه در حوزه فضا برای سال ۲۰۲۰ حدود ۲.۴۳ میلیارد دلار اعلام شد، در‌حالی‌که چین در همان سال بالغ‌بر ۱۰ میلیارد دلار بودجه برای این منظور در نظر گرفته بود. هند نیز برای حوزه فضا در سال ۲۰۲۱ در مجموع ۱.۸۶ میلیارد دلار بودجه در نظر گرفته است. واضح است که فعالیت‌های فضایی هند با بودجه بسیار کمتری نسبت به روسیه پیش برده می‌شود. اما علی‌رغم این عدم توازن، هند می‌تواند ثابت کند که یک شریک مالی برای روسیه بوده و قادر است در توسعه پلنفرم‌های فضایی جدید این کشور مشارکت داشته باشد.
روسیه احتمالا هرگونه درآمد بالقوه‌ای را که ممکن است طی همکاری با هند کسب کند، با درآمد و منافع راهبردی حاصل از همکاری با چین می‌سنجد. بنابراین، چنین مشارکتی در بهترین حالت نیز اثر منفی قابل‌توجهی در روابط فضایی روسیه و چین نخواهد گذاشت و اگر هم اثری داشته باشد، به‌تدریج و در طول زمان خود را نشان خواهد داد.
ماموریت زئوس تم به‌احتمال زیاد نقشی مهم در برنامه ایستگاه بین‌المللی تحقیقاتی قمری (ILRS) خواهد داشت که روسیه و چین به‌طور مشترک در صدد توسعه آن هستند؛ اگرچه چنین موضوعی به‌طور مشخص در جایی ذکر نشده است. نقش سرریز زئوس تم در این پروژه احتمالا در مرحله‌ای خواهد بود که مستلزم فرستادن مداوم محموله‌های متعدد به سطح ماه است.
ILRS به‌سرعت در حال ظهور به‌عنوان رقیبی برای برنامه آرتمیس (Artemis) با راهبری آمریکاست؛ برنامه‌ای که ایالات متحده طی آن قصد دارد ضمن مشارکت کشورهای دیگر، انسان از جمله یک زن را به ماه اعزام کند. به‌علاوه، با تقویت روابط روسیه و چین از یک سو و تشدید رقابت بین ایالات متحده و چین از سوی دیگر، هند می‌تواند از همکاری‌های فضایی سطح بالا با روسیه سود ببرد. اکنون باید صبر کرد و دید آیا برنامه زئوس تم می‌تواند روابط فضایی هند و روسیه را وارد سطح جدیدی کند.