روسیه در ۱۵نوامبر۲۰۲۱ یکی از ماهواره‌های قدیمی خود را به‌وسیله موشکی که از زمین پرتاب شد، از بین برد و در نتیجه آن زباله‌های فضایی زیادی ایجاد شدند؛ قطعاتی در فضا که تهدیدی برای ماهواره‌ها، فضاپیماها و همچنین ایستگاه فضایی بین‌المللی محسوب می‌شوند. این اتفاق تنها دو هفته پس از آن رخ داد که کمیته اول مجمع عمومی سازمان ملل به‌طور رسمی از نقش مهم حوزه فضا در زندگی انسان‌ها سخن گفت و خطرات ایجادشده به‌واسطه فعالیت‌های نظامی در فضا را برای این امر گوشزد کرد.
در همین رابطه بخوانید: روسیه موشک ضد ماهواره آزمایش کرد
کمیته اول سازمان ملل با خلع سلاح، چالش‌های جهانی و تهدیدها علیه صلح جهانی که جامعه بین‌الملل را تحت تاثیر قرار می‌دهد، سروکار دارد. این کمیته در ۱نوامبر۲۰۲۱ قطعنامه‌ای را تصویب کرد که طی آن یک گروه کاری برای این منظور ایجاد می‌شود. اهداف این گروه عبارتند از ارزیابی تهدیدهای فعلی و آتی برای عملیات‌های فضایی، تعیین اقدامات غیرمسئولانه در فضا، ارائه توصیه‌هایی در مورد هنجارهای احتمالی، قوانین و اصول اقدامات مسئولانه و همچنین کمک به مذاکره در مورد اسناد الزام‌آور قانونی از جمله معاهده‌ای برای جلوگیری از آغاز مسابقه تسلیحاتی در فضا.
ناکارآمدی معاهده فضای بیرونی ۱۹۶۷
اقدامات کنونی در فضا توسط معاهده فضای بیرونی (Outer Space Treaty) سال ۱۹۶۷ که سازمان ملل متحد آن را تدوین کرده بود، کنترل می‌شود؛ توافقی که درحال‌حاضر صد و یازده کشور آن را تایید می‌کنند. این معاهده در سایه جنگ سرد و زمانی مورد مذاکره قرار گرفت که تنها دو کشور اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده از توانایی انجام پرواز‌های فضایی برخوردار بودند. درحالیکه معاهده فضای بیرونی اصول گسترده‌ای را برای هدایت فعالیت‌های کشورها ارائه می‌دهد، قوانین مفصلی را درارتباط‌با ترافیک فضایی شامل نمی‌شود. این معاهده درواقع امکان اکتشاف و استفاده از فضا را برای همگان تضمین می‌کند، اما ایرادهای زیادی در آن وجود داشته و فقط دو هشدار در این مورد دارد.
مطابق اولین هشدار، ماه و سایر اجرام آسمانی باید منحصرا برای اهداف صلح‌آمیز مورد استفاده قرار گیرند که در این ممنوعیت عمومی، دیگر بخش‌های فضا دیده نمی‌شود. تنها راهنمایی ارائه‌شده در این زمینه در مقدمه معاهده به‌چشم می‌خورد که منافع مشترک را در پیشرفت اکتشافات و استفاده از فضا برای اهداف صلح‌آمیز به‌رسمیت می‌شناسد. بر اساس هشدار دوم نیز افرادی که فعالیت‌هایی در فضا انجام می‌دهند، می‌بایست با در نظر گرفتن منافع مربوطه سایر کشورهای عضو معاهده، اقدامات خود را پیش ببرند.
یک مشکل عمده از این واقعیت ناشی می‌شود که معاهده مذکور تعریف‌های روشنی را برای اهداف صلح‌آمیز یا ملاحظات لازم ارائه نمی‌دهد. درحالیکه معاهده فضای بیرونی به‌طورخاص استقرار تسلیحات هسته‌ای یا کشتار جمعی را در هر نقطه از فضا ممنوع می‌کند، چنین ممنوعیتی برای استفاده از سلاح‌های رایج در فضا یا استفاده از تسلیحات زمینی علیه ماهواره‌ها و فضاپیماها قائل نشده است. به‌علاوه، این معاهده مشخص نمی‌کند که آیا استفاده از برخی تسلیحات جدید مانند موشک‌های مافوق صوت هسته‌ای چین ممنوع است یا خیر. به‌طورکلی محدودیت‌های نظامی مبهم این معاهده، امکان تفسیرهای مختلف و تضاد نظرات را ایجاد کرده است.
در همین رابطه بخوانید: عطش آمریکا برای نظامی کردن فضا
از‌سویی، ماهواره‌های غیرنظامی مانند ماهواره‌های هواشناسی می‌توانند فعالیت‌های نظامی قابل‌توجهی را نیز انجام دهند. همچنین بسیاری از اولین ماهواره‌های پرتاب‌شده به فضا، فناوری جی‌پی‌اس، ایستگاه فضایی شوروی و حتی فضاپیمای شاتل ناسا همگی یا مشخصا برای اهداف نظامی ساخته شده‌اند یا از آن‌ها در جهت چنین مقاصدی استفاده شده است که برای این‌ها نیز باید تدابیری اندیشید.
تاثیر متقابل فعالیت‌های تجاری فضایی و بهره‌برداری‌های نظامی از فضا
با افزایش تجاری‌سازی حوزه فضا، مرزبندی‌ها میان بهره‌برداری‌های نظامی و غیرنظامی از فضا مشخص‌تر شده است. امروزه بسیاری از مردم قادر به شناسایی مزایای زمینی ماهواره‌ها مانند پیش‌بینی آب‌وهوا، پایش شرایط اقلیمی و اتصال به اینترنت هستند، اما هنوز از کاربرد فناوری ماهواره در افزایش بازده محصولات کشاورزی و نظارت‌بر نقض حقوق بشر بی‌خبرند. شتاب برای توسعه اقتصاد فضایی جدید مبتنی‌بر فعالیت‌های زمینی و فضای اطراف زمین و ماه نشان می‌دهد که وابستگی اقتصادی بشر به فضا قطعا افزایش خواهد یافت.
عملیات‌های روزافزون تجاری در حوزه فضا همچنین امکان بروز اختلاف‌ها بر سر مناطق عملیاتی به‌منظور تحریک واکنش‌های نظامی دولت‌ها را فراهم می‌کند. پس، از یک سو می‌توان از ماهواره‌های غیرنظامی برای اهداف نظامی نیز استفاده کرد و ازسوی‌دیگر مرزبندی‌ها میان کاربردهای نظامی و غیرنظامی ماهواره‌ها چندان مشخص نیست؛ مواردی که در نتیجه، امکان درگیری احتمالی در فضا را افزایش می‌دهند.
آزمایش‌های نظامی در فضا
درحالیکه هنوز هیچ درگیری نظامی مستقیمی در فضا رخ نداده، تلاش کشورها برای اثبات قدرت نظامی خود در این حوزه تشدید شده است. آزمایش روسیه تنها جدیدترین نمونه است؛ در سال ۲۰۰۷ چین نیز یک سلاح ضدماهواره آزمایش کرد و موجب تولید تعداد زیادی زباله فضایی شد که هنوز مشکلاتی را برای فعالیت‌های فضایی ایجاد می‌کنند؛ از جمله آن‌ها تغییر مسیر ایستگاه فضایی بین‌المللی در سال ۲۰۲۱ برای عدم برخورد با یکی از این زباله‌هاست. آمریکا و هند هم عملیات‌های مشابهی را انجام داده‌اند که البته منجر به تولید زباله‌های فضایی بسیار کمتری شد، بااین‌حال جامعه جهانی از هیچ یک از این آزمایش‌ها استقبال نکرده است.
در همین رابطه بخوانید: نیروی فضایی آمریکا و احتمال ایجاد رقابت تسلیحاتی در فضا
قطعنامه جدید سازمان ملل نیز به‌این‌دلیل مهم است که شرایط را به‌منظور توسعه هنجارها، قوانین و اصول اقدامات مسئولانه جدید فراهم می‌آورد و اگر به درستی اجرا شود، می‌تواند تاثیر به‌سزایی در ایجاد قواعد مورد نیاز به‌منظور جلوگیری از درگیری در فضا داشته باشد.
از دستورالعمل تا اجرا
کمیته استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو سازمان ملل متحد موسوم به کوپوس (COPUOS) از سال ۱۹۵۹ به رسیدگی درمورد فعالیت‌های فضایی پرداخته است. بااین‌حال، حوزه کاری این کمیته ۹۵ نفره ارتقای همکاری‌های بین المللی و بررسی مشکلات حقوقی ناشی از اکتشافات فضایی است. کوپوس فاقد هر گونه توانایی برای اجرای اصول و دستورالعمل‌های مندرج در معاهده فضای ماورای جو سال ۱۹۶۷ یا حتی وادار کردن بازیگران حوزه فضا به انجام مذاکره دراین‌باره است.
اکنون قطعنامه سازمان ملل متحد، گروه کاری تازه ایجادشده را از نوامبر۲۰۲۱ موظف کرده است تا در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ دو بار در سال تشکیل جلسه دهد. البته این تعداد جلسه در مقایسه با سرعت توسعه تجاری حوزه فضا ناکافی به‌نظر می‌رسد، اما می‌تواند گامی مهم در سیاست جهانی فضایی به‌شمار رود.