علم نجوم و مطالعه روی آسمان و اجرام سماوی از دیرباز علاقمندان بسیاری داشته است؛ اما فرصت‌های شغلی اندک برای دانش آموخته‌های این رشته، نبود ابزار رصدی حرفه‌ای و گرانی تجهیزات به ویژه برای منجمان آماتور کشور، چالش‌های پیش روی علاقمندان است.
انسان از دیرباز برای پی بردن به معنای جهان پیرامون خود به آسمان چشم داشته است. با اینکه درک معنی حرکت صور فلکی چندان دشوار نیست و الگوهای حرکت در آسمان شب محسوس است، دیگر رویدادهای سماوی مانند کسوف و خسوف، حرکت سیاره‌ها و ستاره‌ها و نظایر آن مورد علاقه بشر بوده و از گذشته‌های دور پیش بینی شده و تاثیر آن بر زندگی انسان ترسیم می شد.
علم نجوم در واقع مطالعه روی خورشید، ماه، ستاره‌ها، سیاره‌ها، ستاره‌های دنباله دار، کهکشان‌ها، گازهای سماوی، غبار و دیگر اجرام و پدیده های غیرزمینی است.
تعریف صریح‌تر دیگر از علم نجوم مطالعه روی ستاره‌ها، سیاره‌ها و فضاست.
روز جهانی نجوم
روز جهانی نجوم از ابتدا در شنبه‌ای بین ماه آوریل و ماه مه (اردیبهشت/خرداد) تعیین و طوری برنامه‌ریزی می‌شد که نزدیک با اولین تربیع ماه باشد. همچنین مناسبت پاییزی روز جهانی از سال ۲۰۰۷ به آن افزوده و قرار شد شنبه بین ماه سپتامبر و اکتبر برنامه ریزی شود طوری که همانند روز جهانی نجوم در ماه مارس به تربیع اول نزدیک باشد.
این روز به واقع بخشی از برنامه‌های هفته‌های ملی نجوم در کشورهاست، هفته‌ای که معمولا از روز دوشنبه و در بعضی کشورها شنبه بعد از آن آغاز می‌شود.
امسال مناسبت روز جهانی نجوم در کشورمان جمعه (۳۱ فروردین) برگزار می‌شود و هفته در پی آن یعنی تا ۶ اردیبهشت هفته ملی نجوم نامگذاری شده است.
سابقه دیرینه ایرانیان در علم نجوم
علاقمندی ایرانیان به علم نجوم حتی پیش از ورود اسلام به ایران وجود داشت و کتاب زیج شهریاران به زبان پهلوی، همچنین وجود سنگ نوشته‌هایی در بسیاری تپه‌های باستانی ایران، نشانه‌هایی از دانش اخترشناسی ایرانیان باستانی به شمار می‌آید.
با ورود اسلام به ایران ستاره‌شناسی با انگیزه تعیین زمان و اوقات شرعی رونق بیشتری گرفت، این امر به مشاهدات و محاسبات دقیق نیاز داشت که بخش عمده‌ای از آن در رصدخانه‌ها ممکن است.
نخستین رصدخانه در سرزمین‌های اسلامی حدود قرن سوم هجری در بغداد بنا و پس از آن رصدخانه‌های پرشماری ساخته شد.
علم نجوم مانند همه علوم امروزه بسیار پیشرفت کرده است و در حوزه‌های مختلف و متنوعی از جمله هوافضا از دستاوردهای آن استفاده می‌شود.
نجوم در شاخه‌های حرفه‌ای و آماتور پیگیری می‌شود و معمولا افراد از سنین کودکی جذب نجوم آماتوری می‌شوند. براساس آمار انجمن نجوم ایران، اکنون ۱۰هزار منجم آماتور در کشور وجود دارد که با انواع تلسکوپ‌ها به رصد می‌پردازند. همچنین علاقمندان به تحصیل دانشگاهی در این زمینه می‌توانند بعد از طی دوره کارشناسی در رشته فیزیک در رشته‌های اخترفیزیک تحصیل کنند.
رشد ۱۰ برابری نجوم در ۲۰ سال گذشته
مجری طرح رصدخانه ملی ایران در مورد وضعیت نجوم در کشور با اشاره به فعالیت ۱۰ ساله خود در زمینه نجوم در ایران گفت:«حدودا ۵ سالی در انگلیس به صورت منقطع کار می‌کردم، در آن زمان هم ارتباطات با جامعه علمی و نجوم ایران داشتم. تمام تحصیلاتم را در ایران انجام دادم. بنابراین آنچه می‌گویم مشاهده شخص خودم است».
دکتر حبیب خسروشاهی ادامه داد:«نجوم ایران در ۲ دهه گذشته حداقل رشد ۱۰ برابری را شاهد بوده چه بر اساس تعداد منجمان، یا آمار مقالات و کیفیت این مقالات».
با این همه و با وجود پیشرفت های فراوان در زمینه نجوم، علاقمندان به آسمان و حرکات سماوی مشکلاتی نیز دارند.
سردبیر ماهنامه نجوم با دکتر حبیب خسروشاهی در زمینه پیشرفت های صورت گرفته در کشور در جوزه ستاره‌شناسی موافق و معتقد است نجوم آماتوری ایران نیز دستاوردهای خوبی داشته اشت؛ هر چند آموزش دهنده‌های باتجربه و دوره دیده در کشور با میزان علاقمندی منجمان آماتور متناسب نیست.
نبود رصدخانه و آسمان‌نماهای مناسب
کاظم کوکرم به مرکز رصد و نجوم کانون (متعلق به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان) اشاره کرد و گفت:«این مرکز به علت بی‌توجهی در سال‌های اخیر به حالت نیمه تعطیل در آمده است. سایر مراکز مشابه هم توسعه نیافتند و مراکز تازه تاسیس هم به لحاظ شیوه آموزش نتوانسته‌اند نیازهای علاقمندان را پاسخ دهند».
وی با یادآوری محدودیت استفاده از رصدخانه‌ها برای منجمان افزود:«بسیاری از رصدخانه‌های موجود که متعلق به شهرداری‌ها و دانشگاه‌هاست، شب‌ها تعطیل هستند در حالی که اصل رصد باید شب‌ها انجام شود».
دبیر گروه دانش روزنامه جام جم درمورد اهمیت آسمان‌نماها در علاقمند کردن دانش آموزان به علم نجوم یادآور شد:«مراکز علم، موزه‌های علوم و آسمان‌نماها معمولا در بسیاری شهرها خدمات آموزشی فراوانی به مردم ارائه می‌دهند. آسمان‌نما وظیفه شبیه‌سازی آسمان پرستاره و پخش فیلم‌های سه بعدی را برعهده دارد و می‌تواند در شناخت آسمان شب به کودکان بسیار مفید باشد».
امکان استفاده از رصدخانه‌های دیگر کشورها برای محققان ایرانی
دکتر خسروشاهی نیز در مورد ابزار رصدی در ایران گفت:«از نظر ابزار رصدی تا این لحظه ابزار رصدی پیشرفته‌ای در کشور نداریم هر چند تا پایان فروردین ابزار رصدی کوچک‌تری در رصدخانه ملی خواهیم داشت؛ محققان می‌توانند از تلسکوپ‌های دیگر کشورها استفاده و با آن‌ها کار و داده‌ها را تحلیل کنند که این‌هم پیشرفت عمده ای است».
وی تاکید کرد:«منظورم بازدید از یک رصدخانه یا کار کردن زیر نظر یک منجم خارجی نیست. منظورم پیشنهاد و انجام رصد با تلسکوپ‌های متعارف از ۱ تا ۱۰ متر زمینی و تلسکوپ‌های فضایی است که توسط منجمان جوان کشورمان انجام می‌شود».
وی یادآور شد:«به نظر من جوانان باید از منجمان برتر کشور به عنوان الگو پیروی کنند، ما از آن‌ها می‌خواهیم حتما مدتی را در رصدخانه‌ها بگذرانند و فعالیت جدی انجام دهند و تنها بازدیدکننده از رصدخانه‌ها نباشند».
جذب منجمان حرفه‌ای در مراکز دانشگاهی کم است
دکتر خسروشاهی همچنین با اشاره به جذب نشدن دانش آموخته‌های رشته‌های مرتبط در دانشگاه‌ها گفت:«متاسفانه میزان جذب منجمان در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی کشور بسیار کم است و اصلا با میزان رشد علم نجوم و منجمان سازگاری ندارد. دانش آموخته‌های زیادی در این رشته داریم که در بخش‌های دیگر کار می‌کنند، خارج از کشور می‌روند یا اصلا حوزه نجوم را ترک می‌کنند».
عضو هیات علمی پژوهشکده نجوم تصریح کرد:«البته ضرورتی ندارد از این دانشی که یاد گرفته‌اند حتما در حوزه نجوم استفاده کنند و روش‌های تحلیل داده در صنایع بسیاری کاربرد دارد؛ اما تعداد منجمان ما هنوز باید به ۱۰ برابر میزان فعلی افزایش یابد تا بتوان جایگاه معقولی در جهان داشت».
وی خاطرنشان کرد:«راه اندازی رصدخانه می‌تواند امیدی برای دانش آموخته‌ها باشد. انتظار می‌رود موسسات و مراکز تحقیقاتی نجوم به واسطه رصدخانه ملی ایران رشد کنند. در گذشته مراکز تحقیقاتی نجوم به دلیل نبود ابزار رصدی بیشتر به سوی تحقیقات نظری روی آورده اند و امیدواریم با راه‌اندازی رصدخانه بیشتر به کارهای تجربی و ساخت ابزار و تحلیل داده روی آورند که برای آینده کاری کشور بسیار مهم است، ولی تا آن روز دانشگاه‌ها باید منجمان جوان و با کیفیت را جذب کنند».
کوکرم نیز یکی دیگر از مشکلات پیش روی علاقمندان به آسمان شب را نبود فرصت‌های شغلی کافی مرتبط دانست و اضافه کرد:«دوستداران رشته نجوم می‌توانند در مقطع کارشناسی در رشته فیزیک تحصیل کرده و در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در رشته‌های اخترفیزیک و کیهان‌شناسی ادامه تحصیل دهند اما ورودی تحصیلات تکمیلی در این دو رشته نسبت به نیاز کشور بیشتر است و یافتن شغل برای آن‌ها دشوار».
وی ادامه داد:«به همین دلیل بعضی از آن‌ها به تدریس، ترجمه و تالیف در رشته‌های فیزیک یا نجوم روی می‌آورند که البته خوب است اما علاقه اصلی بسیاری از این افراد نیست».
این منجم آماتور مهم‌ترین دغدغه این افراد را شغل متناسب با تحصیلات و علاقمندی خود دانست و تاکید کرد:«با اینک کیفیت آموزش در کشور مطلوب است، به دلیل نبود رصدخانه‌های حرفه‌ای منجمان باید داده‌های مورد نیاز خود را از اینترنت به دست آورند و راه‌اندازی رصدخانه ملی ایران در این زمینه بسیار مفید خواهد بود».
تجهیزات گران و خارجی
وی یکی دیگر از چالش‌های پیشروی این افراد را گرانی تجهیزات رصد از جمله تلسکوپ و دوربین‌های حرفه‌ای دانست و گفت:«متوسط منجمان آماتور در دوران دانش‌آموزی و دانشجویی هستند ولی این افراد به دلیل گرانی تجهیزات و به ویژه افزایش فراوان قیمت ارز توان خرید تجهیزات یاد شده را ندارند».
این مدرس نجوم با تاکید بر لزوم ساخت تجهیزات رصدی در داخل کشور افزود:«شرکت صنایع اپتیک صاایران در سال‌های گذشته نقش فعالی در این زمینه داشت که متاسفانه تداوم نداشت، با توجه به نامگذاری امسال به نام سال حمایت از تولید ملی جای خالی تجهیزات رصدی بسیار احساس می‌شود».
کوکرم همچنین با تاکید بر پرشماری منجمان آماتور و علاقمند در ایران، جای خالی مراکزی را برای خدمات رسانی مناسب به این افراد و نیز برای علاقمند کردن کودکان به علم نجوم محسوس دانست.