محمد امین آهنگری: صنعت فضایی امروزه چنان در صنایع مختلف رخنه کرده است که شاید نتوان صرفا یک نهاد مشخص را متولی توسعه آن دانست. بااین‌وجود جایگاه سازمان فضایی ایران که از سال ۱۳۸۲ ایجاد شد، آن را به نهادی راهبردی در سکانداری بخش فضایی ایران مبدل کرده است، اما تاریخچه پرفراز و نشیب این سازمان نشان داده در مهار کشتی فضایی ایران با ساختاری بی‌ثبات که در آن هنوز جایگاه سایر نهادها به درستی تعریف نشده و هر از چندگاهی دچار طوفان‌های سیاسی میشود، چندان موفق نبوده است.
بخشی از این عدم موفقیت به ویژگی‌های ساختاری بخش فضایی ایران مربوط میشود و بخشی دیگر به تفکرات مدیریتی در تاریخ این سازمان. ازآنجایی‌که ساختار، اغلب از نهادهای بالادستی و سیاسی به بخش فضایی ایران تحمیل شده است، تفکرات و شخصیت مدیران کلان فضایی کشور تاثیر مضاعفی در کامیابی‌ها یا ناکامی‌های این بخش دارد.
همچنین هماهنگی بین این مدیران و نهادهای مربوطه امری بوده که شوربختانه تابه‌حال به‌گونه‌ای موثر صورت نپذیرفته است. ماحصل چنین گزاره‌هایی، اهمیت بسیار بالای تعیین مدیران کلیدی بخش فضایی کشور و به‌ویژه سازمان فضایی ایران را بر اساس شایستگی‌ها به‌خوبی آشکار می‌کند.
ساکنین کشتی فضایی ایران
بخش فضایی ایران ذینفعان بسیاری دارد که البته عمده آن‌ها کاربران و مشتریان خدمات فضایی هستند. سال‌های ابتدایی عصر فضا اغلب، دولت‌ها با اهداف راهبردی خود صنعت فضایی را جهت می‌دادند، اما با توسعه کاربردها و خدمات فضایی، بخش خصوصی و به‌طور مشخص‌تر، بازار است که امروزه بخش اصلی توسعه صنعت فضایی را راهبری می‌کنند و توسعه‌دهندگان این صنعت چشم به نیازهای مشتریان بازار دارند.
هر چند در کشور ما تلاش‌های بسیاری به‌ویژه در سال‌های اخیر برای توسعه بازار بخش فضایی صورت گرفت، اما هنوز بهره‌برداران دولتی بزرگ از جمله صداوسیما به‌عنوان یکی از مشتریان عمده خدمات مخابرات فضایی در کشور با قدرت مالی خود می‌توانند در اقتصاد و توسعه این صنعت موثر باشند.
سازمان فضایی ایران؛ لنگری نه چندان سنگین
سازمان فضایی ایران را می‌توان نهاد کلیدی سیاستگذار در صنعت فضایی ایران دانست که در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ایجاد شد، اما حدود ۴ سال زیر نظر نهاد ریاست جمهوری قرار گرفت و مجددا به جایگاه قبلی خود بازگشت. این نهاد که می‌بایست لنگر ثبات در بخش فضایی ایران باشد، طی ۱۸ سال فعالیت ۷ رئیس به خود دیده است که برخی از مدیران تنها یک سال در هدایت سازمان نقش داشته‌اند.
پژوهشگاه فضایی ایران؛ پرحاشیه اما کلیدی
پژوهشگاه فضایی ایران که هم‌اکنون زیر نظر وزارت ارتباطات قرار دارد، حاصل یک ادغام بزرگ در سال ۱۳۸۹ است که طی آن سازمان فضایی ایران به‌همراه پژوهشکده تحقیقات فضایی، از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات جدا شد و با در اختیار گرفتن مجموعه‌هایی از جمله پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم و پژوهشکده فنی و مهندسی وزارت جهاد کشاورزی زیر نظر مستقیم ریاست‌جمهوری قرار گرفتند.
در این تغییرات، پژوهشگاه هوافضا، پژوهشکده تحقیقات ماهواره و پژوهشکده فنی و مهندسی جهاد کشاورزی با یکدیگر ادغام شده و تحت عنوان پژوهشگاه فضایی ذیل سازمان فضایی قرار گرفتند.
با تغییر دولت و ریاست جمهوری حسن روحانی، کمیته‌ای با حضور اکبر ترکان، مشاور رئیس‌جمهور، جهت بررسی ساختار فضایی کشور ایجاد شد، اما پس از چندی مسئولیت به محمد شریعتمداری، معاون اجرایی رئیس جمهور، سپرده شد و موضوع تغییر ساختار به‌مدت حدودا یک سال مسکوت ماند که این امر موجب بلاتکلیفی مجموعه‌های فضایی کشور شد.
نهایتا در اواخر سال ۱۳۹۳ رئیس جمهور دستوری صادر کرد که به‌موجب آن تغییر ساختار فضایی کشور کلید خورد و مجموعه‌های فضایی از نهاد ریاست جمهوری خارج شدند. همچنین قرار بر این شد که مجموعه‌های تشکیل‌دهنده پژوهشگاه فضایی به‌جای خود بازگردند که با این حکم عملا می‌بایست پژوهشگاه فضایی منحل گردد؛ اما این انحلال و بازگشت زیرمجموعه‌ها به ساختار قبلی خود طوفان رسانه‌ای به‌پا کرد و دولت متهم شد که مایل است بخش فضایی کشور را تعطیل کند.
پژوهشگاه هوافضا؛ زیبای خفته
بدین ترتیب درحالی‌که پژوهشگاه هوافضا به وزارت علوم بازگشت، پژوهشکده مهندسی جهاد و پژوهشکده تحقیقات ماهواره همچنان تحت عنوان پژوهشگاه فضایی ولی زیر نظر وزارت ارتباطات ادامه کار دادند. پژوهشگاه هوافضا نیز پس از این تغییرات عملا نقش مهمی در صنعت فضایی ایفا نکرد و تنها در اواخر دولت با چراغ سبز محمدجواد آذری جهرمی، پروژه اعزام انسان به فضا را که بر اثر مخالفت‌های برخی کارشناسان کنار گذاشته شده بود، دوباره آغاز کرد.
وزارت دفاع؛ کهنه‌سرباز خسته
وزارت دفاع، از پیشگامان صنعت فضایی کشور و متولی توسعه ماهواره‌برهای ایرانی محسوب میشود. این وزارتخانه که در گذشته ماهواره‌بر موفق سفیر را توسعه داده بود، در سال‌های اخیر نتوانست نتایج مناسبی در پرتاب نمونه‌های جدید بگیرد. همچنین گروه فضایی صاایران نیز که زیرمجموعه این وزارتخانه محسوب میشود، تاکنون دستاوردهای مشهودی در حوزه ساخت ماهواره داشته است. این امر وزارت دفاع را نیز به یکی از نقش آفرینان کلیدی صنعت فضایی کشور تبدیل کرده است.
سکانداران فضا
بخش فضایی کشور با وجود گستردگی و ذینفعان بسیار، سیاستگذاران و متولیان محدودی دارد که این امر باعث میشود در صورت انتخاب مدیران هماهنگ و شایسته برای این مجموعه محدود شامل سازمان فضایی ایران، پژوهشگاه فضایی، پژوهشگاه هوافضا، پژوهشکده تحقیقات ماهواره، گروه فضایی صاایران و مجموعه‌های دفاعی متولی توسعه ماهواره‌برها، توسعه صنعت فضایی با شتاب بیشتری به مسیر خود ادامه دهد.
تمرکز بر این مجموعه موثر و ایجاد ثبات مدیریتی برای اجرای برنامه‌های طولانی مدت و تعریف نقش‌ها و اصلاح ساختار، لازمه موفقیت در این مسیر هستند، اما توجه ویژه به کلیدی‌ترین نهاد سیاستگذار که سازمان فضایی است در این میان یکی از شاه‌کلیدهای موفقیت در توسعه فضایی کشور باشد.
مدیریت به شیوه موقتی
سازمان فضایی ایران با میانگین عمر مدیریتی ۲.۵ سال برای روسای آن طی سال‌های فعالیت خود به یکی از بی‌ثبات‌ترین نهادهای تخصصی کشور مبدل شده؛ این در حالی است که بخش فضایی به‌علت ماهیت پروژه‌های درازمدت، می‌بایست از باثبات‌ترین نهادها به لحاظ مدیریتی باشد. چنین امری علاوه‌بر آشفتگی در سیاستگذاری و ناتمام ماندن پروژه‌ها، باعث شده تا چندپارگی در کادر نیروی انسانی این سازمان بسیار مهم ایجاد شود و قدرت این سازمان را برای اعمال سیاست‌ها به‌شدت کاهش دهد.
تغییرات بنیادی در سیاستگذاری‌ها به‌دلیل نگاه‌های متفاوت مدیران به همراه تغییرات ساختاری در جایگاه سازمان فضایی که در اثر طوفان‌های سیاسی ایجاد شدند، جایی برای برنامه‌ریزی درازمدت باقی نگذاشتند و جایگاه ریاست سازمان فضایی را تضعیف کردند، تا‌حدی‌که انتظار برعهده گرفتن رهبری بخش فضایی توسط این سازمان دور از ذهن می‌نماید.
توسعه کاربردها با خرید خارجی و توسعه فناوری با همکاری بین‌المللی
سید حسن شفتی، اولین رئیس سازمان فضایی ایران که در سال ۱۳۸۲ منصوب شد با دیدگاهی کاربردی به فضا نگاه می‌کرد و توسعه کاربردها و خدمات فضایی را وجهه همت خود قرار داده بود و در این مسیر از خرید ماهواره‌های خارجی یا خدمات فضایی از خارج کشور ابایی نداشت. در زمان وی پروژه ۱۰ میلیون دلاری ماهواره مصباح با همکاری متخصصین خارجی پیگیری می‌شد و فرهنگ‌سازی و ترویج فضا نیز مغفول نماند. وی پس از دو سال جایش را به احمد طالب‌زاده، معاون کاربرد خود، داد که البته وی نیز کمابیش در مسیر قبلی گام برداشت.
مدیران یک‌ساله
سال ۱۳۸۷ درحالی‌که تنها سه سال از عمر مدیریتی طالب‌زاده می‌گذشت، رضا تقی‌پور بر مسند ریاست سازمان فضایی تکیه زد. عمر مدیریتی او از یک‌سال تجاوز نکرد، اما در زمان وی ماهواره امید به فضا پرتاب شد و زمزمه‌های پروژه فضانورد ایرانی به گوش رسید.
محمدعلی فرقانی نیز مدیر یک ساله دیگر سازمان فضایی بود که در سال ۱۳۸۸ جایگزین تقی‌پور شد. ورود دانشگاه‌ها به حوزه ساخت ماهواره تحت عنوان ماهواره دانشجویی در این مدت شکل جدی‌تری به خود گرفت، اما از سال ۱۳۸۹ که بخش فضایی کشور دچار یک زلزله ساختاری شد و سازمان فضایی و چندین مجموعه دیگر همگی ادغام شده و زیر نظر نهاد ریاست جمهوری قرار گرفتند، روند ماهواره‌های دانشجویی به ساخت ماهواره‌های صنعتی و کاربردی در دانشگاه‌ها تغییر شکل یافت که البته از جهات مختلف مورد انتقاد برخی کارشناسان قرار گرفت.
دوره پرشتاب اما با حاشیه
حمید فاضلی، رئیس سازمان فضایی، که با رفتن مجموعه‌های فضایی به نهاد ریاست جمهوری، ریاست این مجموعه بزرگ را برعهده گرفته بود، تقریبا به‌مدت ۵ سال بخش فضایی کشور را با رویکردی راهبردی در جهت انجام پروژه‌های پرطمطراق مانند اعزام میمون به فضا و پلتفرم‌های متعدد دانشگاهی پیش برد. این رویکرد که بیشتر بر افزایش غرور ملی تاکید داشت، مسیر بخش فضایی را به‌طور جدی تغییر داد، تا زمانی که دولت حسن روحانی زلزله دیگری را در بخش فضایی رقم زد و تلاش کرد تا حد ممکن ساختار فضایی را به حالت قبل بازگرداند.
بازگشت
بدین ترتیب در سال ۱۳۹۴ پس از نزدیک به یک سال بلاتکلیفی مجددا سازمان فضایی با جدا شدن از سایر نهادها به زیر نظر وزارت ارتباطات بازگشت و محسن بهرامی ریاست آن را به‌دست گرفت. وی طی ۲ سال ریاست خود تلاش کرد نگاه بخش فضایی را به موضوع کاربردها و خدمات معطوف کند و بدین ترتیب بسیاری پروژه‌های ناتمام را تعیین تکلیف کرده یا خاتمه دهد.
این تغییر رویکرد و سیاست‌های دولت جدید به‌همراه برخی عوامل دیگر به‌ویژه وقفه طولانی که در تغییر ساختار بخش فضایی و تعیین مدیران این بخش افتاد، تا حد زیادی باعث کندی حرکت توسعه فضایی کشور شد. همچنین اختلافات داخلی بین نهادهای فضایی به اوج خود رسید، به‌ویژه میان سازمان فضایی و مرکز ملی فضایی ایران که زیر نظر نهاد ریاست جمهوری پس از خروج سازمان از آن نهاد تشکیل شده بود.
مدیریت محسن بهرامی بر سازمان فضایی نیز از دو سال تجاوز نکرد و مرتضی براری در سال ۱۳۹۶ جایگزین وی شد و پس از اندکی در سال ۱۳۹۷ مرکز ملی فضایی منحل شد. براری با پیشینه‌ای که در حوزه کارآفرینی و ارتباط با بخش خصوصی در وزارت ارتباطات داشت، رویکرد توسعه اقتصاد فضایی مبتنی‌بر سرمایه بخش خصوصی و توسعه استارت‌آپ‌های فضایی را در پیش گرفت و تلاش بسیاری برای فعال‌کردن سرمایه‌های بخش خصوصی در راستای توسعه صنعت فضایی کرد. بااین‌وجود برخی مسائل کلیدی بخش فضایی از جمله نگاشت نهادی و تقسیم وظایف بر اساس برنامه بلند مدت راهبردی مورد تصویب توسط شورای عالی فضایی کماکان لاینحل باقی‌ماند.
ترکیب طلایی برای توسعه فضایی
رویکردهای سازمان فضایی ایران همواره بیش از آنکه از برنامه‌های درازمدت نشات بگیرد، از نگاه مدیران این سازمان تبعیت می‌کرده که این نگاه در هر دوره عمدتا بر جنبه‌ای از اهداف چندگانه توسعه فناوری بومی، افزایش غرور ملی، توسعه کاربردها و خدمات و اقتصاد فضا تاکید بیشتری داشته است. ضمن آنکه غیر از زمان ادغام مجموعه‌های فضایی، این سازمان نتوانسته نقش رهبری خود را به گونه‌ای موثر بر سایر نقش‌آفرینان اعمال کند، چرا که تغییر پیاپی مدیران و چند دستگی در کادر سازمان فضایی به‌همراه سیاست‌زدگی در این سازمان تخصصی، جایگاه آن را طی سال‌های فعالیت آن تضعیف کرده است.
بدین ترتیب به‌نظر می‌رسد آنچه سکاندار کشتی فضایی ایران را به جایگاه واقعی خود می‌رساند ایجاد ثبات در این مجموعه برای تقویت آن و همچنین ایجاد کادر مدیریتی هماهنگ و با ثبات در مجموعه نهادهای کلیدی صنعت فضایی کشور، مبتنی‌بر تخصص و به دور از سیاست‌زدگی است.
این کادر مدیریتی در صورتی می‌توانند کشتی فضایی ایران را استوار و پرصلابت هدایت کنند که از نگاهی جامع به تمام ابعاد توسعه فضایی کشور برخوردار باشند و تحت رهبری یک مدیر مقبول و با اعتبار در بدنه بخش فضایی که این صنعت را با گوشت و خون خود لمس کرده است، بر اساس برنامه‌های بلند مدت راهبردی مورد تایید شورای عالی فضایی حرکت کنند.