بسیاری از کشورهای دنیا
برای تسخیر ابعاد مختلف فضا، دست به دامن علوم اکتشافات فضایی شده‌اند،
چراکه معتقدند پاسخ به سؤال‌های بشر درباره فضا، در دل اکتشافات فضایی
نهفته است، به‌همین‌دلیل شاهد هستیم در رأس پروژه‌های بزرگ و پرهزینه‌ای که
کشورهای توسعه‌یافته برای مأموریت‌های فضایی تعریف می‌کنند، برنامه‌های
اکتشافاتی عرصه فضا، حضور چشمگیری دارد، زیرا نسل جدید دانشمندان، از این
علم برای کشف حیات و شناخت علمی سیستم زمین بهره می‌برند؛ اما با وجود
اینکه در کشور ما ١١ مرکز پژوهشی مرتبط با علوم اکتشافات فضایی فعال هستند،
آن‌طور که باید به این علم توجه نکرده‌اند و در اسناد بالادستی برای
دستیابی به آن تأکیدهای جدی نشده است تا بتوان پروژه‌های هدفمندی در این
زمینه تعریف کرد. دکتر «حسن ناصح»، عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه هوافضا و
پژوهشگر علوم، اکتشافات و زیست فضایی در این زمینه معتقد است موضوع علوم
اکتشافات فضایی از نظر چالش‌های ملی و فراملی یک نیاز جدی برای کشور محسوب
می‌شود و برخلاف اهمیت موجود، هیچ برنامه‌ای در اسناد بالادستی وجود ندارد؛
بنابراین ضروری است برنامه علوم اکتشافات فضایی در برنامه پنج‌ساله ششم
توسعه و اسناد بالادستی تنظیم شود.
فضا در خواب زمستانی فرو رفته است
دکتر «ناصح» درباره تاریخچه فعالیت‌های کشور در حوزه علوم اکتشافات و زیست
فضایی می‌گوید در حوزه کاربردی علوم، اکتشافات و زیست فضایی کشور، در
مراکز و مؤسسات پژوهشی مختلف به‌صورت پراکنده در حوزه‌های علوم زمین،
خورشید، سیارات، نجوم، کیهان‌شناسی، زیست و… تحقیقات گسترده‌ای انجام شده
است؛ اما به‌دلیل گستره تحقیقات این حوزه و همچنین نبود انسجام در
همکاری‌های مراکز پژوهشی مرتبط با این حوزه، به‌طور مشخص نمی‌توان
تاریخچه‌ای برای توسعه این علوم ترسیم کرد. او با اشاره به روند فعالیت‌های
انجام‌‌شده در حوزه فناوری فضایی در کشور می‌گوید: «فناوری فضایی در ایران
با نوسان‌های مختلفی در دولت‌های مختلف روبه‌رو بوده است و از زمان شروع
فعالیت‌ها در زمینه این فناوری، شاهد عملکردهای موفق، رکود، صرف بودجه،
تعریف پروژه و…، در مقاطع مختلف بوده‌ایم؛ اما آنچه درحال‌حاضر شاهد آن
هستیم، این است که حوزه فضا هم‌اکنون در خواب زمستانی است و مشخص نیست چه
زمانی از این رکود و سکون خارج خواهد شد». این عضو هیأت علمی پژوهشگاه
هوافضا با بیان اینکه از سال ٩٢ تاکنون در حوزه فضایی شاهد اقدامات مؤثر و
صرف بودجه نبوده‌ایم، به وضعیتی که در دو سال اخیر برای این بخش اتفاق
افتاد، اشاره می‌کند و می‌افزاید: «مدتی بحث جراحی حوزه فضا مطرح بود و بعد
از آن سازمان فضایی ایران از نهاد ریاست‌جمهوری به وزارت ارتباطات و
فناوری اطلاعات بازگشت، متأسفانه بعد از این تغییرات نیز هیچ فعالیت مؤثری
در این بخش شکل نگرفته است».
بلاتکلیفی در سیاست‌گذاری کلان حوزه فضا
او رکود ایجادشده در عرصه فناوری فضایی را مربوط به مدیران این بخش
نمی‌داند و ادامه می‌دهد: «این سیاست کلان و تغییر تحولات گسترده ساختاری
است و ربطی به مدیران ندارد؛ هم‌اکنون سیاست‌گذاری کلان حوزه فضا در این
شرایط بلاتکلیف است و حتی بعضی از پژوهشکده‌های این بخش بعد از دو سال،
هنوز مدیر ندارند». این پژوهشگر علوم اکتشافات فضایی درباره این حوزه نیز
می‌گوید: «علوم اکتشافات فضایی در اسناد بالادستی نظام وجود ندارد و ما
برنامه‌ای نداریم که بخواهیم انجام دهیم. این در حالی است که در حوزه‌های
دیگر فضا مانند مخابرات، سنجش‌از‌دور، ناوبری و رصد فضایی و پرتابگر،
برنامه راهبردی وجود دارد و در برنامه ١٠ساله اول و برنامه پنج‌ساله پنجم
توسعه، به این موضوعات توجه شده است. بر این اساس باید علوم اکتشافات فضایی
نیز در برنامه پنج‌ساله ششم توسعه و اسناد بالادستی نظام دیده شود و سند
راهبردی پیدا کند تا بتوان اقدامات مؤثری انجام داد. البته این به آن معنی
نیست که هیچ کاری در این بخش انجام نشده باشد، بالاخره به‌صورت
جسته‌و‌گریخته و پراکنده مراکز مختلف، در حوزه علوم اکتشافات کار
کرده‌اند».
زیرساخت‌ها و منابع انسانی در علوم اکتشافات فضایی
او با بیان اینکه در حوزه علوم اکتشافات فضایی، به‌دلیل آنکه برنامه مصوبی
وجود نداشته، نمی‌توان برای ارزیابی وضع موجود، به اسناد بالادستی استناد
کرد، ادامه می‌دهد: «اما به‌لحاظ دارایی‌ها و زیرساخت‌ها و منابع انسانی،
می‌توانیم بگوییم ظرفیت‌های خوبی در این بخش وجود دارد. بررسی‌ها نشان
می‌دهد ١١ مرکز پژوهشی مرتبط با علوم، اکتشافات و زیست فضایی در کشور فعال
هستند که پژوهشگاه هوافضا، پژوهشکده زیست فناوری و محیط زیست دانشگاه
صنعتی شریف، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، پژوهشگاه ملی
اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، مؤسسه ژئوفیزیک
دانشگاه تهران، دانشکده‌های فعال مرتبط با حوزه علوم، اکتشافات و زیست
فضایی که وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند، شامل می‌شود.
همچنین انجمن‌های مرتبط با علوم، اکتشافات و زیست فضایی (فیزیک، نجوم،
زمین‌شناسی و زیست‌شناسی)، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور
(پژوهشکده علوم زمین) وابسته به وزارت صنایع و معادن، پژوهشکده حفاظت خاک و
آبخیزداری وابسته به وزارت جهاد کشاورزی، سازمان فضایی ایران، مرکز فضایی
البرز وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات از دیگر مراکزی هستند که
در حوزه اکتشافات فضایی در حال فعالیت هستند». وی با اشاره به فعالیت هریک
از این مراکز می‌گوید: «برای مثال مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران سال ١٣٣٦،
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور سال ١٣٤١، دانشکده علوم دانشگاه
اصفهان سال ١٣٤٣ و مرکز فضایی البرز سال ١٣٥١ تأسیس شده‌اند. البته در برخی
از این مراکز تا سال‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت جدی صورت
نگرفته است که برای مثال می‌توان از مرکز فضایی البرز نام برد که به دلیل
نبود مراقبت و رسیدگی کافی، برخی از ساختمان‌های آن دچار خرابی شده‌اند».
علوم اکتشافات فضایی نیازمند یک نهاد متولی است
دکتر «ناصح» می‌افزاید: «ارگان‌ها با قابلیت‌های مختلف، درنهایت به یک نهاد
متولی (سازمان فضایی یا مرکز ملی یا…) برای برنامه‌ریزی و ارتباط‌بخشیدن
بین آنها برای رسیدن به برنامه مشخص نیاز دارند. باید توجه داشت که برای
برطرف‌کردن مشکلات معرفتی، اجتماعی و اقلیمی، یکی از مهم‌ترین راه‌حل‌ها
توجه به حوزه علوم اکتشافات فضایی است. این مقوله نیازمند یک نهاد متولی
است که بتواند زیربرنامه‌های مناسب هر ارگان را تعریف کند و ارگان‌ها نه به
صورت موازی، بلکه به صورت کنسرسیوم و در راستای برنامه فعالیت کنند. با
تعریف یک برنامه به صورت منسجم در اسناد بالادستی کشور، می‌توان مشکلاتی
ازجمله خشک‌سالی، شرایط آب‌وهوایی و اقلیمی را برطرف کرد». وی با اشاره به
شاخه‌های اصلی علوم، اکتشافات و زیست‌فضایی ازجمله علوم زمین، علوم خورشید،
علوم سیارات، علوم نجوم، کیهان‌شناسی و زیست‌فضایی تأکید می‌کند: «پرداختن
به علوم فوق سبب پاسخ به ابهاماتی مانند تعیین تغییرات سراسری سیستم زمین،
تعیین محرک‌های اولیه و پایه تغییر سیستم زمین (ذرات گردوغبار، دوده،
گازهای گلخانه‌ای و تشعشعات خورشیدی و…)، دلایل تغییر خورشید، تعیین عمر
مؤثر خورشید، تعیین چگونگی پاسخ زمین و خورشید بر اثر تغییرات خورشید و
تعیین میزان تأثیر تغییرات خورشید بر بشر می‌شود؛ همچنین با برخی اکتشافات
در حوزه زیست‌فضایی می‌توان به دستاوردها و آزمون علومی که تنها در شرایط
بی‌وزنی انجام‌شدنی است (کِشت سلولی مانند سلول‌های کبدی، داروهای پوکی
استخوان و…) دست یافت. حوزه شناختی زیست، یعنی شناخت فیزیولوژی بدن
انسان، زیست بنیادی و زیست کاربردی، کلیه علوم فناوری بیو، بیولوژی حیوانی،
بیولوژی سلولی، میکروبیولوژی، بیولوژی گیاهان، علوم احتراقی، فیزیک پلاسما
و نیز آموزش موجود زنده و فضانوردان و بررسی اثر بی‌وزنی بر فیزیولوژی
موجود زنده (ثبت علائم حیات) پاسخ‌های علمی یافت».
شناخت علمی سیستم زمین با علوم اکتشافات فضایی
این عضو هیأت علمی پژوهشگاه هوافضا با اشاره به ضرورت و اهمیت پرداختن به
موضوع علوم اکتشافات فضایی از حیث اصول و منابع اعتقادی و قانون اساسی،
چالش‌های شناختی و معرفتی و همچنین چالش‌های ملی (خشک‌سالی، ریزگرد و زلزله
و…) و چالش‌های فراملی محیط زیست می‌گوید: «پرداختن به علوم اکتشافات و
زیست از فضا به چند دلیل صورت می‌گیرد: زمین یک سیستم دینامیک و پیچیده
است و به‌همین‌دلیل هنوز برای بشر کاملا شناخته‌شده نیست. لازم است که
اتمسفر، لیتوسفر (قسمت سخت یا سنگ)، هیدروسفر (آب) و کرایوسفر زمین به صورت
یک سیستم واحد مرتبط شناخته شود؛ زیرا سیاره زمین به طور کلی (در تمام
زمان به صورت موقتی یا دائم) در حال تغییر است و تغییرات آن برگرفته از
خورشید و محیط فضاست». به گفته وی هدف علوم اکتشافات فضایی در ناسا، شناخت
علمی سیستم زمین و همچنین یافتن پاسخ به تغییرات القایی طبیعت و انسان است و
درنهایت راهکار بهبود پیش‌بینی اقلیم، آب و هوا و خطرات طبیعی است». دکتر
«ناصح» با اشاره به زیرساخت‌های پژوهشگاه هوافضا در حوزه علوم، اکتشافات و
زیست‌فضایی می‌گوید: «از جمله گروه‌های پژوهشی مرتبط با حوزه علوم،
اکتشافات و زیست‌فضایی در این پژوهشگاه، می‌توان به دو گروه پژوهشی علوم
فضایی در پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی و گروه پژوهشی فیزیولوژی هوافضایی
اشاره کرد که هریک از این گروه‌ها دارای دست‌کم سه هیأت علمی با رشته‌های
تخصصی مرتبط با حوزه علوم اکتشافات و زیست‌فضایی هستند. دراین‌زمینه در
حوزه زیست‌فضایی با وجود شروع تحقیقات با تأخیر در پژوهشگاه هوافضا (نسبت
به دیگر مراکز تحقیقاتی)، فعالیت‌های این حوزه دارای تمرکز و انسجام
درخورتوجهی بوده است. در این فعالیت‌های پژوهشی صورت گرفته، همکاری‌های
بین‌المللی و حمایت‌های جزئی دریافت‌شده از مراکز بین‌المللی نیز به ثبت
رسیده است. در این پژوهشگاه، هشت پرتاب کاوشگر فضایی به انجام رسیده است و
مطالعات پیوسته درباره ثبت علائم حیات موجود زنده (سوسک، کرم، لاک‌پشت،
میمون و…) صورت گرفته است و برخی از این تحقیقات نیز در این حوزه انجام و
نتایج آن به ثبت رسیده است. برای مثال می‌توان به بررسی پاسخ انقباضی
آئورت به بی‌وزنی با هدف مطالعه تغییرات فیزیولوژیک سیستم قلبی فضانوردان
به بی‌وزنی اشاره کرد. همچنین تأثیر شرایط بی‌وزنی بر بیان ژن‌های مارکر
رگ‌زایی در سلول‌های اندوتلیال مشتق از عروق بند ناف انسان و نیز میزان
نفوذپذیری سلول‌های بنیادی مغز استخوان در داربست در شرایط بی‌وزنی از دیگر
تحقیقات انجام شده بود. تأثیر درمانی واقعیت مجازی در کاهش هراس از
پرواز، تعیین استانداردهای پزشکی انتخاب و آموزش فضانورد، آماده‌سازی
فضانوردان برای مأموریت‌های زیرمداری، مداری و راهپیمایی فضایی و فرایند
انتخاب فضانوردان در این تحقیقات انجام شده است. از دیگر زیرساخت‌های موجود
در پژوهشگاه هوافضا می‌توان از میزبانی کمیته تشعشعات فضایی در حوزه علوم،
اکتشافات و زیست‌فضایی نام برد».
حل چالش‌های ملی و فراملی با اکتشافات فضایی
وی درباره کاربردی‌شدن استفاده از ماهواره‌های علوم اکتشافات فضایی در حوزه
علوم زمین این‌طور توضیح می‌دهد: «برای استفاده از داده‌های این
ماهواره‌ها لازم است پژوهش‌های میدانی گسترده صورت پذیرد. به عبارتی
اطلاعات در نقاط مختلف زمین به صورت تجربی اندازه‌گیری می‌شود و با استفاده
از آنها، تصاویر ماهواره‌ای تفسیر و برای نقاط مختلف نیز قابل‌استفاده
است. هم‌اکنون ظرفیت‌هایی در این زمینه وجود دارد و موفقیت‌هایی نیز در این
بخش کسب شده است که در صورت تدوین برنامه منسجم بسیار مثمرثمر خواهند
بود». این پژوهشگر علوم اکتشافات فضایی بار دیگر به چالش‌های ملی و فراملی و
برطرف‌کردن آن با استفاده از علوم اکتشافات فضایی اشاره می‌کند و
می‌افزاید: «پرداختن به این موضوعات می‌تواند مشکلات خشک‌سالی را حل کند.
این مقوله می‌تواند در مشکلات بی‌آبی و چالش‌های اقتصادی و حتی به صورت
غیرمستقیم در آمایش تعداد جمعیت، مؤثر واقع شود. هم‌اکنون برخی نواحی کشور
دچار بیابان‌زایی شده‌اند که ممکن است در آینده نزدیک برخی از شهرهای ما با
این شرایط خالی از سکنه باشند و در عوض برخی شهرها با مهاجرت زیادی
روبه‌رو شوند. با علوم اکتشافات فضایی حتی می‌توان توزیع جمعیت را نیز
کنترل کرد و دریافت در نقاط کشور مختلف چه چالش‌هایی وجود دارد و راهکارهای
اجرائی آن چیست». وی با بیان اینکه باید پژوهش و اجرا را در کنار هم داشته
باشیم (و اگر پژوهش نداشته باشیم، نمی‌توانیم به اجرا فکر کنیم)، درباره
نیاز به سرمایه‌گذاری در این بخش می‌گوید: «اگر این موضوع در برنامه
پنج‌ساله ششم توسعه دیده شود، در پنج سال اول نیازی به سرمایه‌گذاری و
تجهیزکردن نیست و زیرساخت‌ها وجود دارد. در این مدت فقط به هماهنگی و
برنامه‌ریزی نیاز داریم. در پنج سال برنامه ششم نیز در صورت سرمایه‌گذاری
مناسب، با کمتر از ١٠ میلیارد تومان، می‌توان پژوهش‌های ارزشمندی در حوزه
علوم اکتشافات فضایی انجام داد و برخی از معضلات و چالش‌ها را برطرف کرد».
اکتشافات فضایی متمایز از سنجش از دور است
این پژوهشگر علوم اکتشافات فضایی درباره وجه تمایز این علم با فناوری سنجش
از دور می‌گوید: «پرداختن به علوم اکتشافات و زیست فضایی و فناوری سنجش از
دور براساس مشاهده زمین از فضا صورت می‌پذیرند، ولی دارای تفاوت‌های
بنیادین هستند. به عنوان مثال، پرداختن به علوم اکتشافات و زیست فضایی،
درنهایت به افزایش معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی در بشر منجر می‌شود، درحالی‌که
فناوری سنجش از دور به جنبه‌های کاربردی و رفع نیازهای اطلاعاتی بشر کمک
می‌کند. برای مثال اطلاع از میزان تغییرات یک منطقه خاص (رویش، پوشش، کشت
و…)، شناسایی و مراقبت از اهداف موردنظر در منطقه ازجمله کاربردهای سنجش
از دور است. همچنین علوم اکتشافات فضایی به صورت سراسری به بررسی سیستم
زمین (به صورت یکپارچه) می‌پردازد، درحالی‌که هر یک از اهداف فناوری
کاربردی سنجش از دور، به بررسی یک منطقه مشخص (بررسی محلی) محدود می‌شود.
در نهایت علوم اکتشافات فضایی در مقایسه با فناوری سنجش از دور به علل
تغییرات، تاریخچه و تأثیر طبیعت، بشر و خورشید می‌پردازد، درحالی‌که فناوری
سنجش از دور نگاه پایه‌ای و عِلّی به بررسی زمین ندارد و ابزار کاربردی
سنجش تغییرات محسوب می‌شود».