چین به‌واسطه توسعه پرشتاب توانمندی‌های فضایی، به‌ویژه در دهه‌های اخیر، در حال تبدیل‌شدن به یکی از رقبای سرسخت ابرقدرت‌های دانش فضایی است. اقدامات اخیر پژوهشگاه‌های تحقیقات فضایی چین از ورود این کشور به عصر جدیدی از اکتشافات فضایی خبر می‌دهند. چین اکنون ازجمله کشورهای دارنده توانایی ارسال ماهواره و فضانورد به مدار زمین و همچنین پرتاب فضاپیما به ماه و در تلاش است درزمینهٔ تحقیقات مستقل پیرامون علوم فضایی نیز به رشدی هم‌تراز با کشورهای پیشرو دست پیداکرده و بر صدر جدول ابرقدرت‌های دانش فضایی بنشیند.
این کشور در سال 1392/ 2013 موفق به فرود فضاپیمای 1200 کیلوگرمی چانگه 3 بر سطح ماه شد که مأموریت داشت ساختارهای زیرسطحی ماه را به‌وسیله یک کاوشگر مجهز به رادار زمین نفوذ با دقتی مثال‌زدنی اندازه‌گیری کند. در شهریور 1395/ سپتامبر 2016، جدیدترین آزمایشگاه فضایی چین به همراه حجم قابل‌ملاحظه‌ای از تجهیزات مطالعاتی به فضا ارسال شد. چهار فضاپیمای دیگر که به تحقیقات در حوزه اخترفیزیک و سایر حوزه‌ها اختصاص داشتند نیز طی دو سال اخیر در مدار زمین قرار گرفتند. یکی از این فضاپیماها اکنون در حال انجام آزمایش‌های بی‌سابقه‌ای با موضوع ارتباطات کوانتومی است.
دستاوردهای آکادمی علوم چین (CAS) و دیگر پژوهشگاه‌های تحقیقات فضایی این کشور در خارج از مرزهای چین نیز خبرساز شده و بازتاب جهانی داشته‌اند. یوهان دیتریش وَرنِر، مدیرکل آژانس فضایی اروپا، دراین‌باره می‌گوید:«برنامه علوم فضایی چین بسیار پویا و خلاقانه بوده و در خط مقدم اکتشافات علمی واقع‌شده است.» ازجمله مأموریت‌های آینده برنامه فضایی چین عبارت‌اند از پروژه مشترک آکادمی علوم چین و آژانس فضایی اروپا با موضوع بررسی آب‌وهوایی فضا و تحقیقات گسترده دیگری پیرامون ماده تاریک و سیاه‌چاله‌ها.
نخستین پروازها و اکتشافات فضایی چین
در سال 1349/ 1970، چین با ارسال نخستین ماهواره خود به مدار کم ارتفاع زمین پا به عرصه هوافضا گذاشت. این ماهواره حامل یک فرستنده رادیویی بود که با پخش ترانه میهن‌پرستانه «شرق سرخ است» در مدار زمین،مایه غرور چینی‌ها شد، اما تقریباً پس از پایان انقلاب فرهنگی چین در سال 1355/ 1976 بود که این کشور به‌طورجدی درصحنه رقابت با ابرقدرت‌های فضایی حاضر شد. آبان 1378/ نوامبر 1999 را می‌توان نقطه عطف و سرآغاز قدرتمندانه پروژه‌های فضایی چین به شمار آورد. در آن زمان، کپسول آزمایشی بدون سرنشین شِنژو 1 در راستای تحقق پروژه اعزام انسان به فضا از پایگاهی در چین پرتاب شد. پس‌ازاین پرتاب آزمایشی بود که چین موفق به اعزام فضانورد به مدار زمین و نیز پرتاب دو آزمایشگاه فضایی شد. جالب اینجاست که چنین پیشرفتی در عرض مدتی خیلی کوتاه به تحقق پیوست. پیش‌بینی می‌شود چین با همین سرعت در حوزه علوم فضایی نیز اسم‌ورسمی برای خود رقم بزند. جدیدترین آزمایشگاه فضایی این کشور، موسوم به تیانگونگ 2 که نمودی قدرتمند از پیشرفت دانش فضایی چین محسوب می‌شود، مجهز به امکانات اکتشافی توسعه‌یافته ازجمله یک ساعت اتمی پیشرفته و یک ردیاب فوق حساس به نام پورلار است. این ردیاب گران‌قیمت به بررسی انفجارهای پرتوگاما (انفجارهای پرانرژی حاصل از فروپاشی ستارگان و سایر منابع) اختصاص دارد.
در سال‌های 1386/ 2007 و 1389/ 2010، چین مدارگردهایی به مقصد ماه پرتاب کرد و متعاقباً در سال 1392/ 2013 موفق به فرود آوردن چانگه 3 بر سطح ماه شد. به‌موجب این دستاورد، چین اکنون سومین کشور جهان بعد از آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق محسوب می‌شود که موفق به فرود کاوشگر بر سطح ماه شده است. مهم‌تر این‌که، چانگه 3 در نقطه‌ای از ماه فرود آمد که تاکنون از نزدیک بررسی نشده بود. این کاوشگر از طریق اندازه‌گیری‌های راداری و اکتشافات زمین‌شیمیایی از وجود آثار دو میلیارد ساله انفجارهای آتش‌فشانی خبر داد و تا حدودی از گذشته پنهان ماه و ساختارهای زیرین این کره ناشناخته پرده برداشت. یافته‌های حاصل از اکتشافات فضایی این کاوشگر در آن‌سوی مرزهای چین بشدت موردتوجه قرار گرفتند، زیرا محققان بسیاری از کشورها در تلاش‌اند تا سن دقیق ماه را محاسبه کرده و به ترکیبات سازنده این سیاره پی ببرند. این قبیل پرسش‌ها احتمال می‌رود در پی مرحله‌ای دیگر از اکتشافات فضایی چین که به‌زودی آغاز خواهد شد، پاسخ داده شوند. چین تا چند ماه آینده قصد دارد فضاپیمای چانگه 5 را برای نمونه‌برداری از مناطق حوالی کوه‌های رومکر به ماه ارسال کند. گفته می‌شود این منطقه خاص دربردارنده سنگ‌های آتش‌فشانی بسیار جوان‌تری در مقایسه با نمونه‌های استخراج‌شده در پروژه آپولو است و اطلاعات شگرفی را در خصوص ناشناخته‌های ماه در اختیار محققان قرار خواهد داد.
فناوری‌های نو در تحقیقات فضایی چین
سازمان ملی فضایی چین در حال ساخت نوع جدیدی از ماهواره اشعه ایکس، موسوم به «زمان‌سنج و قطبش‌سنج ارتقاءیافته اشعه ایکس» است که پیش‌بینی می‌شود در سال 1404/ 2025 به فضا پرتاب شود. در این پروژه، صدها محقق از 20 کشور جهان حضور دارند و بخشی از سرمایهگذاریهای لازم از سوی شرکای اروپایی انجام‌شده است. توانایی اندازه‌گیری هم‌زمان و فوق دقیق بازه زمانی، میزان توزیع انرژی و قطبش سیگنال‌های اشعه ایکس از جالب‌توجه‌ترین خصوصیات این فناوری به شمار می‌رود که در مطالعه طیف منابع اشعه ایکس کاربرد دارد. ماهواره نام‌برده همچنین حامل یک تلسکوپ با میدان دید وسیع خواهد بود که قادر به رصد سیگنال‌های غیرمعمول و ناپایدار است.
آژانس فضایی مأموریت‌های سرنشین دار چین نیز در حال ساخت یک ردیاب فوق حساس با دقتی 15 برابرِ کاوشگر ذرات ماده تاریک است که در ایستگاه فضایی دائمی چین نصب خواهد شد. تکمیل ساخت این ایستگاه تا سال 1401/2022 به پایان می‌رسد و یک تلسکوپ نوری نیز برای گردش در نزدیکی این ایستگاه اکنون در دست‌ساخت قرار دارد. میدان دید این تلسکوپ 300 برابر تلسکوپ هابل اعلام‌شده است و ادعا می‌شود علاوه بر کاربردهای مطالعاتی در خصوص رمزگشایی زوایای ناشناخته ماده تاریک در کشف سیاره‌های فراخورشیدی نیز مؤثر واقع خواهد شد.
برنامه راهبردی 5 ساله آکادمی علوم چین
آکادمی علوم چین پس از سال‌ها تلاش پیگیرانه به‌منظور ترغیب دولت به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های فضایی درنهایت موفق به دریافت بودجه لازم برای آغاز یک برنامه راهبردی پنج‌ساله 1395 ـ 1390/ 2016 ـ 2011 درزمینهٔ علوم فضایی شد. مأموریت «آزمایش‌های کوانتومی در مقیاس فضایی» یکی از همین پروژه‌‌‌هاست که اتفاقاً خیلی زود به بازتاب جهانی رسید. در این مأموریت، بر مطالعه پدیده درهم‌تنیدگی (اتصال کوانتومی ذرات غیر مجاور) تمرکز شده است. محققان این پروژه به‌تازگی اعلام کردند ماهواره مأمور موفق شده است یک جفت فوتون درهم‌تنیده را به دو ایستگاه زمینی در فاصله 1200 کیلومتری از یکدیگر ارسال کند و رکورد پیشین را که ارسال سیگنال کوانتومی به مسافتی معادل 144 کیلومتر بود، بشکند. ماهواره مأمور همچنین قرار است در «آزمایش امکان‌پذیری ایجاد کانال ارتباط کوانتومی بین اتریش و چین» به کار گرفته شود. در این آزمایش، محققان سعی دارند با انتقال محرمانه اطلاعات از طریق کدگذاری در حالات کوانتومی فوتون‌ها به امکانات ساخت شبکه جهانی ارتباطات کوانتومی دست پیدا کنند.
مأموریت دیگری که طی این برنامه پنج‌ساله اجرایی شد، پرتاب «کاوشگر ذرات ماده تاریک» است که به ردیابی پرتوهای کیهانی پرانرژی اختصاص دارد. این کاوشگر که پیشرفته‌ترین در نوع خود شناخته می‌شود، به این پرسش اساسی پاسخ می‌دهد که آیا الکترون‌ها و پوزیترون‌های پرانرژی شناسایی‌شده با طیف‌سنج مغناطیسی آلفا از ماده تاریک ناشی می‌شوند یا از منابع دیگری چون تپ اخترها. ازآنجاکه این کاوشگر در ردیابی ذرات پرانرژی از طیف‌سنج مغناطیسی آلفا بسیار توانمندتر است، نقش بسزایی در حل این معما خواهد داشت. این دو مأموریت پیش از پایان زمان انقضای حمایت مالی دولت به مرحله عملیاتی رسیدند و مابقی پروژه‌ها طی جدالی دیگر بر سر دریافت بودجه به برنامه راهبردی پنج‌ساله دوم راه یافتند. اما این روزها سازمان ملی فضایی چین (CNSA) و آژانس فضایی سرنشین دار چین (CMSA) نیز پروژه‌های درخور توجهی را در دستور کار خوددارند که در ادامه، به گوشه‌ای از این اقدامات خواهیم پرداخت.
چالش‌های آینده
اصلی‌ترین چالش پژوهشگاه‌های تحقیقات فضایی چین در عصر حاضر را می‌توان دشواری جلب حمایت مالی دولت و کمبود سرمایه‌گذار دانست. پروژه‌های فضایی در این کشور هم‌اکنون سرمایهگذاریهای مقطعی دریافت می‌کنند و معلوم نیست پروژه‌های آینده از کجا تغذیه خواهند شد، حال‌آنکه تسریع روند تبدیل چین به یک ابرقدرت واقعی مستلزم سرمایهگذاریهای بلندمدت در این زمینه است. همچنین باوجود موفقیت‌های اخیر چین در پیشبرد مأموریت‌های فضایی، موشک لانگ‌مارچ 5 در زمان پرتاب یک ماهواره مخابراتی دچار اختلال شد و نگرانی‌هایی را نسبت به مأموریت فضاپیمای دیگری که قرار است با همین موشک به مقصد ماه پرتاب شود، رقم‌زده است.
افزون بر این‌ها، بسیاری از هدایت‌کنندگان پروژه‌های فضایی این کشور از تهدید مداوم چالش‌های ملی و بین‌المللی شکایت دارند، زیرا چین معمولاً در همکاری‌های بین‌المللی از سوی کشورهای غربی نادیده گرفته می‌شود و به‌دشواری قادر به جلب شرکای تحقیقاتی و سرمایه‌گذار خارجی است؛ به‌ویژه این‌که چندی پیش دولت فعلی آمریکا نیز هرگونه همکاری مشترک بین ناسا و چین را ممنوع اعلام کرد. اکنون مهم‌ترین مسئله محققان پروژه‌های فضایی چین این است که هیچ برنامه راهبردی جامعی درزمینهٔ علوم فضایی و سرمایهگذاریهای دولتی بلندمدت در دسترس نیست. با این اوصاف، پژوهشگاه‌های تحقیقاتی چین، بااین‌وجود که موفقیت پرشتابی را در سال‌های اخیر تجربه کرده‌اند، در حال حاضر به این مسئله می‌اندیشند که دستاوردهای مکررشان در صنعت هوافضا تا چه زمانی ادامه پیدا خواهد کرد.