عرصه فضا طی دهه اخیر شاهد رشد روزافزون فعالیت‌های تجاری در کنار فعالیت‌های دولتی بوده، به‌گونه‌ای که مطابق آمارها این روند از میزان رشد حوزه فضا در بعد دولتی پیش گرفته است. مواردی چون توسعه روزافزون ماهواره‌های کوچک شامل ماهواره‌های مکعبی با وزن و هزینه‌ای بسیار کمتر نسبت به ماهواره‌های بزرگ، ارائه خدمات گسترده‌ای مانند اینترنت ماهواره‌ای، ساخت حامل‌های فضایی بازگشت‌پذیر و به‌کارگیری فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی در عرصه فضا تاثیر به‌سزایی در شکل‌گیری چنین روندی داشته‌اند.
اخیرا نیز پرواز شرکت آمریکایی ویرجین گلکتیک (Virgin Galactic) در فرستادن انسان به فضا عملیاتی شد و فضاپیمای توریستی وی‌اس‌اس یونیتی (VSS Unity) ریچارد برنسون (Richard Branson)، بنیان‌گذار این شرکت، را به‌همراه سه کارمند آن و دو خلبان به لبه فضا برد. به‌فاصله کوتاهی دیگر شرکت آمریکایی به‌نام بلواوریجین (Blue Origin) هم با استفاده از حامل فضایی نیوشپرد (New Shepard) و در اولین پرواز سرنشین‌دار خود، چهار مسافر از جمله جف بزوس (jeff bezos)، بنیان‌گذار بلو اوریجین، را به لبه فضا اعزام کرد.
این رویدادها نشان می‌دهد شرکت‌های خصوصی به‌عنوان پیشروان جدید صنایع فضایی در حال کنار زدن رقبای دولتی خود هستند. درحالی‌که در گذشته کارآفرینان در زنجیره‌های پایینی مربوط به صنایع فضایی فعال بودند، اما جذابیت و سودآوری اقتصادی فضا باعث شده است آن‌ها وارد حوزه‌های بالادستی و زمینه‌هایی شوند که پیش‌تر در انحصار دولت‌ها بود.
این اتفاق علاوه‌بر کاهش هزینه‌ها و بالارفتن بهره‌وری، به رشد سریع‌تر فناوری‌ها منجر شده است. به‌عنوان نمونه، برآوردها حاکی از آن بود که تولید حامل فضایی در ابعاد حامل فالکون-۹ (Falcon-9) بیش از ۱۲ سال زمان و ۳۶ میلیارد دلار بودجه نیاز دارد، اما شرکت اسپیس‌ایکس (SpaceX) این حامل را در ۶ سال و با کمتر از یک میلیارد دلار به‌سرانجام رساند.
دوران جدید در اقتصاد فضا با ورود شرکت‌های خصوصی به حوزه توریسم فضایی
اقتصاد فضا در حال تجربه دوران بدیع و بی‌سابقه‌ای است و امروزه کمتر انسانی را در کره زمین می‌توان یافت که در بخشی از زندگی روزمره‌اش به محصولات صنعت فضا وابسته نباشد. خدمات ناوبری، پخش شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، شبکه کارت‌های اعتباری و به‌روزرسانی لحظه‌ای آب‌وهوا از آشناترین خدمات این صنایع است. اندازه اقتصاد فضا در سال ۲۰۱۹ به رقمی بالغ‌بر ۴۲۰ میلیارد دلار رسید که در سطح اقتصاد کشوری مانند ایران است.
در سال‌های اخیر با ظهور شرکت اسپیس‌ایکس و بنیان‌گذار پرحاشیه و پرسروصدای آن یعنی ایلان ماسک (Elon Musk)، شاهد قرار گرفتن این صنعت در صدر توجه‌ها هستیم؛ موضوعی که البته به ماسک محدود نماند و شرکت‌های بزوس و برنسون نیز اکنون در کانون توجه‌ها قرار گرفته‌اند.
اقتصاد فضا از ابتدا چنین وضعیتی نداشته و رقابت شرکت‌های خصوصی در زمینه خدمات فضایی پدیده‌ای جدید و نوظهور است که عمر آن شاید به کمتر از ۱۰ سال برسد. این موضوع خبر از آن می‌دهد که در عصر جدیدی از صنعت فضایی زندگی می‌کنیم که به آن سومین عصر اقتصاد فضا می‌گویند. در این عصر، صنعت فضایی که روزی تصور می‌شد صنعتی پیچیده، پرهزینه و منحصر به ابرقدرت‌های جهان باشد، اکنون به عمق زندگی روزمره انسان‌ها رسوخ کرده است.
امروزه شرکت‌های خصوصی زیادی وجود دارند که یا صاحب ماهواره‌اند یا در بخشی از فرآیند ساخت، آماده‌سازی و پرتاب ماهواره‌ها به فضا ایفای نقش می‌کنند. ازسوی‌دیگر، امکانات و توانایی‌هایی که بر اثر وجود گسترده ماهواره‌ها به‌دست آمده است، شامل مواردی چون افزایش بهره‌وری حملونقل، مدیریت منابع طبیعی، کشاورزی و حفاظت از محیط‌‌زیست می‌شود که صنعت فضایی را به یک منبع بالقوه و حتی بالفعل رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی و توسعه پایدار تبدیل می‌کند. پروژه‌های اینترنت ماهواره‌ای نیز یکی دیگر از طرح‌هایی است که در آن می‌توان تاثیر گسترده این صنعت بر زندگی روزمره انسان‌ها را مشاهده کرد. آغاز عصر فضا اما به شروع رقابت فضایی میان ابرقدرت‌ها بازمی‌گردد.
عصر سوم اقتصاد فضایی
زمانی پس از اتمام جنگ جهانی دوم، دو ابرقدرت وقت یعنی اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده آمریکا به‌دنبال رقابت‌های سیاسی، نظامی و فناورانه خود، دوران جدیدی را در تاریخ بشر آغاز کردند که زمین بازی آن جایی فراتر از کره زمین بود و به فضا تعلق داشت. در پی این رقابت، جدا از مبارزه‌های سیاسی، اتفاق‌های بدیع و دستاوردهای شگرفی نصیب بشریت شد.
عصر فضا کمتر از ۷۵ سال عمر دارد، اما در همین دوران کوتاه از نظر گسترش و سطح تاثیر آن بر زندگی انسان‌ها و نحوه اداره‌اش، تکامل بسیاری را تجربه کرده و همین موضوع باعث شده است تا بتوان آن را به سه عصر جدا از هم تفکیک کرد.
عصر اول از سال ۱۹۵۰ آغاز شد و تا سال ۱۹۶۹ ادامه پیدا کرد؛ در این دوران برنامه‌های فضایی توسط دولت‌ها پیش برده شدند و این صنعت را از تخیل‌ها به بخشی از واقعیت زندگی بشر تبدیل نمودند. مرحله دوم عصر فضا از سال ۱۹۷۰ شروع شد و تا سال ۲۰۰۰ تداوم یافت. با ورود رایانه و رشد سریع این صنعت و فرآیند دیجیتالی‌سازی، ساخت و تجارت ماهواره‌ها تسهیل شد و شرکت‌های خصوصی را به این صنعت وارد کرد.
ازسوی‌دیگر، سیاست در پیش گرفته‌شده توسط آمریکا موسوم به سیاست «آسمان باز» به هر شرکت واجد شرایطی اجازه داد تا ماهواره ارتباطاتی به فضا پرتاب کند و این امر موجب ارتقای صنعت فضایی، رشد سریع فعالیت‌های مختلف مخابراتی و پخش‌های رادیویی و تلویزیونی خصوصی شد.
عصر سوم اقتصاد فضا نیز از سال ۲۰۰۰ شروع شد و تابه‌امروز ادامه دارد. در این دوران با رشد تدریجی حضور شرکت‌های خصوصی، سهم آن‌ها از این صنعت رشد چشمگیری پیدا کرده و برنامه‌های تجاری بیش از دو سوم تمام حجم ۴۲۸ میلیارد دلاری آن در سال ۲۰۱۹ را به‌خود اختصاص داده است. بااین‌حال، بخش چشمگیری از این صنعت هنوز هم به نهادهای دولتی و نظامی مربوط است. دراین‌میان فناوری‌های نوظهور به‌ویژه هوش مصنوعی و کاربردهای آن در صنعت فضا سرآغاز تحول در حوزه مورد بحث شده است.
دو موتور اصلی صنعت فضا
روند در پیش گرفته‌شده از سوی صنعت فضا که آینده اقتصاد فضا را هدایت می‌کند، از دو موضوع سود می‌برد. اولین عامل موضوع هوش مصنوعی است؛ پیشرفت گسترده در فناوری‌های مربوط به هوش مصنوعی باعث شده تا شرکت‌ها بتوانند فعالیت‌های پیشرفته را با استفاده از سیگنال‌ها و داده‌های ماهواره‌ای به‌انجام برسانند و از طرفی دیگر هزینه‌های سرمایه‌گذاری جدید را با فراهم کردن زیرساخت‌ها تسهیل کنند.
برای مثال، حجم داده‌های تولیدشده توسط ماهواره‌های سنجش از دور طی سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی داشته است و تحلیل همه داده‌ها توسط انسان علاوه‌بر وقت‌گیر بودن، هم به تعداد زیادی از تحلیلگران نیاز دارد و هم منابع مالی عظیمی را طلب می‌کند؛ بنابراین با بهره‌گیری از هوش مصنوعی می‌توان در منابع مالی و انسانی صرفه‌جویی کرد. هوش مصنوعی در پردازش هوشمندانه حجم گسترده داده‌های دریافتی بسیار موثر است که برای نمونه می‌توان به توانایی آن در ترکیب داده‌های هواشناسی با تصاویر ماهواره‌ای برای اندازه‌گیری سرعت باد اشاره نمود.
همچنین پیشرفت فناوری در عرصه فضا باعث شده تا امکان ساخت ماهواره‌های کوچکتر و ارزان‌تر فراهم شود و قیمت خدمات ماهواره‌ای به‌شدت کاهش یابد. این در حالی است که تقاضا برای خدمات فضاپایه به‌شکل قابل‌توجهی افزایشی بوده و امروزه بسیاری از افراد و شرکت‌ها به‌صورت روزانه از خدمات ماهواره‌ها بهره‌مند می‌شوند.
اما عامل دوم، فضاپیماها و تسهیل دسترسی به فضاست. ناسا در این سال‌ها فرستادن محموله‌های لازم برای ایستگاه فضایی بین‌المللی را به چند شرکت خصوصی سپرده و انحصار موجود در این زمینه را از میان برداشته است. این موضوع البته از منطقی اقتصادی تبعیت می‌کند؛ هزینه‌های انتقال محموله به فضا توسط شرکت‌های خصوصی و فضاپیماهای جدید آن‌ها به‌شدت کاهش یافته و باعث شده تا برون‌سپاری پرتاب‌ها به امری کاملا مقرون‌به‌صرفه تبدیل شود.
شرکت‌های خصوصی چگونه این صنعت را متحول کردند؟
ناسا در سال‌های پس از اتمام پروژه آپولو، به سمتی حرکت کرد که در آن نظام انگیزشی برای نوآوری، افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها مخدوش شده بود. برای مثال هزینه‌های مربوط به توسعه طرح‌های جدید که توسط پیمانکاران خصوصی آژانس فضایی آمریکا انجام می‌گرفت، با ۲۰ درصد سود توسط این سازمان پوشش داده شده و موجب می‌شد تا پیمانکاران برای به‌دست آوردن سود بیشتر به افزایش هزینه‌های پروژه بپردازند و آن را به گران‌ترین شکل ممکن به‌اتمام برسانند.
ازسوی‌دیگر، ناسا درگیر روابط سیاسی مخرب شده و با گسترش مراکز خود در ایالت‌های مختلف آمریکا، مشاغل گسترده‌ای ایجاد می‌کرد که بیشتر متوجه جذب حمایت نمایندگان کنگره و دریافت بودجه بود. بنابراین در چنین ساختاری نوآوری ضعیف شده و انگیزه برای کاهش هزینه‌ها بسیار کم می‌شود. ورود شرکت‌های خصوصی به عرصه فضا این شرایط مخرب را برهم زد و جهش نوآوری در این حوزه را به ارمغان آورد که به کاهش چشمگیر هزینه‌ها منجر شد.
نوآوری قابل‌توجه دیگر، تولید حامل‌های چندبار مصرفی بود که هزینه‌های ارسال محموله به فضا را تا حد زیادی کاهش داد. حامل‌های فضایی تا پیش از ساخت فالکون-۹ هیچکدام قابلیت استفاده مجدد را نداشتند. این حامل‌ها تنها یک بار می‌توانند یک محموله را به فضا بفرستند و پس از آن در حین بازگشت به زمین از بین می‌روند.
از‌آنجایی‌که هزینه توسعه حامل‌های فضایی بسیار بالاست، بازگشت‌پذیری آن‌ها و فرود موفقیت‌آمیزشان پس از پرتاب که امکان استفاده مجدد را فراهم می‌آورد، از همیت به‌سزایی برخوردار است. دلیل این اهمیت کاهش چشمگیر هزینه‌ها است؛ این کاهش هزینه به‌قدری اهمیت دارد که می‌تواند باعث بازنشستگی و شکست یک حامل فضایی گران‌قیمت مانند شاتل فضایی شود که ارسال ۷ فضانورد به ایستگاه فضایی توسط آن بین ۴۵۰ میلیون تا ۲.۵ میلیارد دلار هزینه دربرداشت. موضوع مهم دیگر درباره شرکت‌های خصوصی فعال در عرصه فضا حضور شرکت‌های چینی است.
چین رقیب جدی آمریکا در بعد تجاری حوزه فضا
گزارش‌های نهادهای ایالات متحده حاکی از رشد سریع صنعت فضایی تجاری چین طی سال‌های اخیر است. درسال ۲۰۱۹ موسسه آمریکایی STPI (سرواژه Science and Technology Policy Institute) شمار شرکت‌های فضایی تجاری چین را ۷۸ شرکت اعلام کرد که ۴۵ مورد از آن‌ها از سال ۲۰۱۵ و بعد از آن تاسیس شده‌اند.
براین‌اساس، شرکت‌های فضایی تجاری چینی همانند همتایان آمریکایی خود عمدتا بر توسعه حامل‌های فضایی، فضاپیماها، ماهواره‌ها و همچنین ارائه خدمات پرتاب تمرکز دارند. به‌علاوه، در برنامه پنج ساله جدید چین ایجاد یک مرکز پرتاب فضایی تجاری نیز گنجانده شده است. ازاین‌رو علاوه‌بر ایالات متحده، چین نیز در بعد خصوصی حوزه فضا به‌طور جدی در حال توسعه است.
همچنین گفته می‌شود سرمایه‌گذاران خصوصی چین بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ حدود ۹۰۰ میلیون دلار به شرکت‌های فضایی تجاری این کشور اختصاص داده‌اند. با‌این‌وجود، مطابق گفته کارشناسان STPI مبالغی که به شرکت‌های فضایی تجاری آمریکایی سرازیر شده، بسیار بیشتر از شرکت‌های چینی است. با‌این‌اوصاف می‌توان انتظار داشت فعالیت‌های تجاری اروپا در عرصه فضا در آینده بیش‌از‌پیش تحت‌الشعاع اقدامات پیشگامانه آمریکا و چین قرار گیرد. این موضوع به‌ویژه با ناکارآمدی برخی سیاست‌های فضایی اروپا بیشتر خود را نشان می‌دهد.
چین و آمریکا، اروپا را کنار می‌زنند
در سال‌های ابتدایی عصر دوم اقتصاد فضا، کشورهای اروپایی دریافتند که در پروژه‌های ملی قادر به رقابت با دیگر ابرقدرت‌های فضایی نیستند. ازاین‌رو در سال ۱۹۷۵ آژانس فضایی اروپا (ESA) تشکیل شد تا اهدافی مانند همکاری میان کشورهای اروپایی در تحقیقات و فناوری فضایی را پیش ببرد، اما این سازمان باتوجه‌به ماهیت دولتی خود کاری از پیش نبرد و تغییری در ساختار صنعت فضایی اروپا ایجاد نکرد و مراکز این صنعت در اروپا به همان کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا محدود ماند.
گسترش شدید حضور شرکت‌های خصوصی در صنعت فضا و کاهش هزینه‌ها، ادامه حیات آژانس فضایی اروپا را با چالش روبه‌رو می‌کند و آن را به موقعیتی حاشیه‌ای می‌راند. در بخش حملونقل فضایی، اروپا به استفاده از الگوی قدیمی مناقصات دولتی و رویکرد‌های انحصاری گره خورده است. علاوه‌براین، بازار فضایی اروپا به‌دلیل وجود نهادهای بین دولتی و سیاست‌های مختلف و اغلب ناهماهنگ امنیت ملی چندپاره شده است و نبود یک سیاست مشترک دفاعی، صنعت فضایی اروپا را در موضع پایین‌تری نسبت به ایالات متحده و احتمالا چین قرار خواهد داد.
البته در آسیا، پس از چین، برخی کشورهای دیگر نیز با سرعت در حال توسعه حوزه فضا در بعد تجاری آن هستند که ظاهرا ژاپن بیشترین فعالیت را در زمینه یادشده دارد. دولت این کشور اعلام کرده، قصد دارد تا با توسعه پایگاه‌های فضایی بیشتر، کشور خود را به‌عنوان مرکز تجارت فضایی در آسیا مطرح کند.
مقامات ژاپنی همچنین از اتخاذ تصمیماتی برای توسعه منظومه‌های ماهواره‌ای متشکل از ماهواره‌های کوچک از طریق همکاری‌های دولتی-خصوصی، انرژی خورشیدی فضاپایه و سامانه‌های حملونقل فضایی نسل بعدی خبر داده‌اند. تدوین این طرح‌ها بر اساس چهارمین برنامه اساسی در زمینه سیاست‌های فضایی است که در ژوئن۲۰۲۰ توسط ژاپن منتشر شد؛ سیاست‌هایی که در آن ساخت پایگاه‌های فضایی بیشتر یکی از برنامه‌های اصلی دولت برای گسترش استفاده از حوزه فضا و تقویت اقتصاد این کشور عنوان شده است.
تجزیه‌وتحلیل موسسه مذکور همچنین تغییرات قابل‌توجهی را در اقتصاد جهانی فضا نشان می‌دهد که دراین‌میان افزایش ۳ درصدی بودجه فضایی ژاپن در سال گذشته میلادی در مقایسه با کاهش ۳۷ درصدی بودجه فضایی روسیه، ژاپن را به چهارمین کشور بزرگ در این عرصه بدل کرده است. درنتیجه می‌توان انتظار داشت آینده صنعت فضا منحصر به ابرقدرت‌ها نباشد و باید منتظر ورود قدرت‌های نوظهور در این عرصه بود.
آینده حوزه فضا در بعد تجاری
گزارش موسسه آمریکایی «بنیاد فضا» (Space Foundation) نشان می‌دهد اقتصاد جهانی فضا در سال گذشته میلادی به رقم ۴۴۷ میلیارد دلار رسید که در مقایسه با رقم ۴۲۸ میلیارد دلاری سال ۲۰۱۹، میزان ۴.۴ درصد و نسبت به یک دهه قبل میزان ۵۵ درصد افزایش نشان می‌دهد. براین‌اساس، فعالیت‌های تجاری فضایی در سال ۲۰۲۰ معادل ۶.۶ درصد رشد داشته و به رقم ۳۵۷ میلیارد دلار رسیده است که مانند قبل، نزدیک به ۸۰ درصد از کل اقتصاد فضایی را تشکیل می‌دهد.
به‌علاوه، هزینه‌های فضایی دولت‌ها در این سال با ۱.۲ درصد کاهش به ۹۰.۲ میلیارد دلار رسید؛ رقمی که در سال ۲۰۱۹ معادل ۹۱.۴ میلیارد دلار برآورد شده بود. تقریبا ۵۸ درصد از کل این رقم نیز به فعالیت‌های فضایی دولت ایالات متحده اختصاص دارد. در نتیجه با توسعه هر چه بیشتر میزان فعالیت‌های تجاری می‌توان باز هم انتظار کاهش فاصله با میزان فعالیت‌های دولتی طی سال‌های آتی را داشت و به‌نظر می‌رسد حمایت‌های دولتی با برنامه‌‌ریزی‌های صحیح و قوانین کارآمد مانند مسیری که ژاپن در این زمینه طی می‌کند، راه را برای جولان شرکت‌های خصوصی فضایی در آینده بازتر کند.