لزوم برخورداری ایران از فناوری ماهواره و نقش فناوری فضایی در ارتقاء کیفیت زندگی مردم
رضا کیانوش: فناوری فضایی از جمله ماهواره، تنها مجموعهای از قطعات و تجهیزات الکتریکی یا مکانیکی بههم متصل که امکان تصویربرداری یا برقراری ارتباط صوتی و تصویری از فضا را برای ما مقدور میسازد، نیست. برای درک بهتر جایگاه فناوری فضایی در زندگی انسان و ضرورتهای وجود آن، نیاز است ابتدا خود فضا و سپس ظرفیتهای موجود در آن را بشناسیم. برای این منظور و همچنین فهم چرایی لزوم برخورداری ایران از آن، هفت محور اصلی برای آن تعریف میکنیم.
۱. فضا و تمدنهای دوران باستان
از قدیمیترین علوم بشری که در تمام اعصار تاریخ از جمله تمدنهای باستانی تا به حال مورد توجه حکومتها بوده، علوم مرتبط به فضا است. نگاه به فضا و لذت بردن از زیباییهای آن فارغ از جایگاه اجتماعی و سیاسی بخش مهمی از خاطرات و آروزهای جوامع بشری را تشکیل داده است. سفر به فضا و شناخت اسرار بینهایت آن، وجه اشتراک انسانهای تمام دورانهای تاریخ بوده است. یکی از کالاهای علمی که بین تمدنهای دوران باستان و کشورهای قرن ۲۱ رد و بدل شده، علوم مرتبط به شناخت فضا است که امروزه از آن با عنوان دیپلماسی علمی یاد میکنیم. استفاده از فضا بهعنوان علم، همیشه یکی از ابزارهای قدرت برای تمدنها و کشورهای پیشرفته بوده است.
۲. فضا و تغییرات ژئواستراتژیک
دسترسی به فضا و کاربردیسازی این فناوری میتواند همانند گشوده شدن چشم سوم بشری باشد؛ چشمی که امکان دید دورایستای ما را به اندازه محیط کره زمین توسعه میدهد و چشمی که اشراف انسان را بر تمام زیباییها و دوردستترین نقاط کره زمین از جمله دریاها، مکانهای ناشناخته و صعبالعبور گسترش داده است. دسترسی به فضا توانمندی ما در دیدن فضای لایتناهی بدون موانع اتمسفری را گسترش میدهد و قدرتی ایجاد کند که از طریق جابجایی مکانی حاصل شده و میتواند اثرات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زیادی در پی داشته باشد. علوم مرتبط به فضا در هر دوره تاریخی تحولآفرین بودهاند.
مبانی دانش تسخیر فضا، سرآغاز خروج تمدن غربی از دوره قرون وسطی به عصر انقلاب صنعتی میباشد؛ عصری که موجب شد بنیانهای علم شناخت فضا مجدد پایهریزی شده و همزمان با آن، آروزها، نیازها و انتظارات بشر هم به واقعیت نزدیکتر گردید. بعد از ایجاد زیرساختهای علمی که در دوران انقلاب صنعتی بهوجود آمد و همچنين فناوریهای نوظهوری همانند هواپیماسازی و موشکسازی که بعد از بروز جنگهای جهانی اول و دوم توسعه پیدا کردند، تمدن غرب علاقه بیشتری به استفاده ابزاری از علم بهعنوان یک مؤلفه قدرت برای سلطه بر دیگر کشورها پیدا کرد. با اتمام جنگ جهانی دوم و مهاجرت بسیاری از دانشمندان موشکی به شوروی و آمریکا و همچنین وجود بسترها و زیرساختهای علمی باقیمانده از آن دو جنگ، موجب گردید یکی از نقاط عطف تاریخ فضا با دسترسی انسان به فضا در سال ۱۹۵۷ کلید بخورد؛ دورهای که فناوریهای فضایی در سایه جنگ سرد و با سرعت بسیار زیادی توسط دو رقیب شرق و غرب، شوروی و آمریکا، بهصورت روزافزون توسعه یافتند. در این دوره توانمندیهای بشری از مرحله دسترسی به فضا به مرحله کاربردیسازی ارتقاء پیدا کردند.
کشورهای غربی و شرقی از توانمندیهای فضایی در این دوره، بیشتر برای مقاصد نظامی، ایجاد مشروعیت سیاسی نزد ملتهای خود و جنگ نرم علیه یکدیگر استفاده کردند. با اتمام دوران جنگ سرد، بهرهگیری از فضا بهعنوان نقطه اشتراکی برای همکاریهای غرب و شرق از جمله ساخت ایستگاه بینالمللی آغاز شد که امروز از آن بهعنوان دیپلماسی علمی یاد میشود. با آغاز قرن ۲۱ و ورود به دهه اول آن، کشورهای پیشرو در این صنعت بخاطر افزایش هزینه برنامههای فضایی و همچنین کاهش ریسک اقتصادی و بلوغ فنی که ناشی از سرمایهگذاریهای سنگین در سالهای قبل حاصل شده، بهسمت تجاریسازی و افزایش حضور شرکتهای خصوصی در تمام بخشهای زنجیره ارزش صنعت فضایی مبادرت نمودند.
با ظهور قدرتهای جدید اقتصادی در شرق آسیا و افزایش رقابتهای اقتصادی علاوهبر بعد امنیتی، جنبه اقتصادی استفاده از فضا نیز در کوران رقابتها قرار گرفت. ازاینرو مشاهده میشود که فضا نقش گسترده و تأثیرگذاری بر راهبردهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی میگذارد.
۳. فضا و سرریز فناوری
از دیگر ویژگیهای صنعت فضایی که از چشم قدرتهای طراز اول حوزه فضایی مغفول نمانده است، سرریز فناوریهای فضایی میباشد. بهعلت خشن و ناشناخته بودن محیط فضا، مؤسسات تحقیق و توسعه (R&D) و نهادهای استفادهکننده از این علوم و فناوریها میبایست استانداردهای بسیار بالایی را بر محصولات خود اعمال نموده و بهخوبی از شاخصه نوآوری و اختراع در چرخه عمر محصول بهره بجویند.
ازاینرو فضا صنعتی پیشرو میباشد که دیگر حوزهها مانند خودروسازی از سریز فناوری یا دانشهای صریح و ضمنی این حوزه استفاده میکنند. بهعنوان مثال هماکنون در ناسا از دوربینی که دارای سرعت و وضوح بالا برای نظارت بر چتر نجاتهای فضاپیمای اوریون (Orion) طراحی شده، به منظور بهبود دادهها در تست تصادف اتومبیل استفاده میگردد.
۴. فضا و منابع معدنی کمیاب
از دیگر ظرفیتهای فضا که کشورهای پیشرفته فضایی امروزه برای بهدست آوردن آن در حال رقابت هستند، منابع طبیعی و مواد نایاب در دیگر سیارهها است. برای مثال پیشبینی میشود گاز هلیوم تا ۵۰ سال آینده بهاتمام برسد؛ گازی که کاربردهای زیادی در حوزه پزشکی از جمله دستگاه ام.آر.آی، کمککننده به بیماران مبتلا به تنگی نفس (مانند کرونا) یا دیگر بخشها همچون ابررساناها، هوافضا، جوشکاری، بالون و کشتی هوایی، ساخت فیبر نوری و ساخت نیمهرساناها دارد. بههمین دلیل فضا میتواند منبع جایگزین مناسبی برای استخراج این قبیل مواد باشد.
۵. فضا، افزایش جمعیت و کاهش منابع معدنی
رشد جمعیت جهان شتاب بیشتری گرفت؛ چنان که با روند فعلی پیشبینی میشود این جمعیت در سال ۲۰۵۰، به حدود ۱۰ میلیارد نفر برسد. با افزایش جمعیت بهنظر میرسد یکی از راههای تأمین منابع معدنی حضور انسان در فضا و بهرهبرداری از ظرفیتهای معدنی موجود در آن باشد.
۶. کاربردهای خاص فضایی
کاربردهای فضایی بهصورت مداوم از بعد طولی (دقت) و عرضی (نوع کاربرد) تا به امروز دستخوش تغییرات جدی قرار گرفتهاند. بخشی از این کاربردها مرتبط با ماهوارهها هستند. وسایل فضایی در زندگی بشری نقش بهسزایی ایفا میکنند. بعضی از آنها مأموریت ناوبری (مانند جی.پی.اس) و بعضی دیگر مأموریت تصویربرداری یا دریافت و انتقال سیگنالهای تلویزیونی و مخابراتی را برعهده دارند. بهعنوان مثال امروزه تصاویر ماهوارهای باعث افزایش بهرهوری در تمام مراحل کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی شده است. حوزه حمل و نقل با استفاده از ماهوارههای ناوبری و تصویربرداری دستخوش تحول اساسی قرار گرفته است، مدیریت انرژی اصلاح گردیده و اکوسیستم زمین و منابع زیرزمینی مورد حفاظت قرار گرفتهاند. ازاینرو امروزه میتوان ادعا کرد بسیاری از فعالیتهای بشری به فعالیتهای فضایی وابسته شده است.
۷. فضا و ایران
حال که بهصورت خیلی خلاصه با حوزه فضا آشنایی پیدا کردیم، نیاز است که انتظارات و نیازهای جامعه ایرانی، چشمانداز و مسیری که باید پیموده شود، آشنا شویم.
۱. تمدن ایرانی از اولین تمدنهای بشری بوده است. مردم ایران باستان تا قرنها در علم نجوم و ستارهشناسی سرآمد مردمان همعصر خود بودهاند. در زمانی که تمدن غرب در دوره قرون وسطی بهسر میبرد، قلمرو اسلامی که ایران نیز بخشی از آن بود، دانشمندان ایرانی همچون خواجه نصیرالدین طوسی را تحویل بشریت داده است. ازاینرو بخشی از ضرورت حرکت ما بهسمت شناخت و بهرهبرداری از فضا مرتبط با جایگاه تمدنی و سابقه تاریخی ایرانیان میباشد.
غرب با وقوع انقلاب صنعتی و به ویژه در هنگامه جنگهای جهانی اول و دوم به سرعت در کسب دانش و فناوری پیش رفت. این در حالی بود که تا پیش از انقلاب اسلامی، نگاه سردمداران ایرانی به دانش و فناوری، بر استفاده از آنچه پیشگامان کسب کرده بودند و نه مشارکت در توسعه علم تاکید داشت. اما رویکردهای جدید پس از انقلاب اسلامی که مبتنی بر استقلالطلبی علمی و بومیسازی فناوریهای نوین بوده است، حرکت ایران در مسیر علم به ویژه فناوری فضایی را تغییراتی بنیادین داد.
۲. نگاه قرآنی و دینی، انسان را به کشف اسرار خلقت بهمنظور مشاهده عظمت خداوند تشویق میکند. چنین دیدگاهی بهویژه پس از انقلاب اسلامی، محرکی برای دستیابی به علوم فضایی بوده است.
۳.سرمایهگذاری کشورهای مختلف خصوصاً رقبای منطقهای ایران در حوزه فضایی موجب شده تا فناوری و دانش فضایی بهعنوان یک مؤلفه قدرت ملی جهت کسب برتری سیاسی، اقتصادی و حتی امنیتی برای دولتمردان کشورمان اهمیت پیدا کند.
۴. چهارمین نیروی حرکتدهنده که ایران را بهسمت استفاده از فناوری فضایی سوق میدهد، انحصاری بودن بازار پرتاب ماهواره و عدم توازن تقاضا در برابر عرضه میباشد، که ایران بهخاطر استقلال سیاسی خود و قرار گرفتن در باشگاه محدود بازیگران این عرصه، میتواند نقش بیبدیلی را بازی کند.
۵. پنجمین عامل حرکت ایران بهسمت توسعه فناوریهای فضایی، محدودیت منابع مالی در مقابل کارآیی بیشتر در سرریز فناوریهای فضایی میباشد. علوم فضایی همانطور که قبلاً اشاره شد بهخاطر ویژگیهای خاص فضا، دارای سرریز فناوری بالایی هستند که موجب انتخاب فناوری فضایی بهعنوان یکی از علوم منتخب برای توسعه در کشور میشود.
۶. ششمین نیروی محرک در راستای استفاده از فناوری فضایی، قابلیتها و کاربردهایی است که در چندین نمونه به آنها اشاره نمودیم.
۷. هفتمین عامل در استفاده از فناوری فضایی، داشتن ظرفیت بالا در اقتصاد دانشبنیان است.
۸. هشتمین نیروی پیشبرنده، دوراندیشی و نگاه ژرف به آینده است؛ آینده نهچندان دوری که صنعت فضایی قلمرو جغرافیایی بشر را دستخوش تحولات عظیمی خواهد کرد و مسئولیت ما در برابر نسلهای بعدی این سرزمین سنگینتر خواهد شد. ما گذشته نسل آینده خودمان هستیم و تصمیم درست ما باعث ارتقاء جایگاه و کیفیت زندگی آیندگان این مرز و بوم میشود.
۹. نهمین دلیل حرکت بهسمت فناوری فضایی، تغییر جایگاه ژئوپلیتیک ایران از یک قدرت منطقهای به یک قدرت جهانی است. دسترسی به فضا توان شناسایی و همچنین قدرت سخت ایران در حوزه دقت توان موشکی و برد عملیات پهپادی را افزایش داده و سطح تهدیدهای فضایی کشورهای متخاصم را در مرحله بازدارندگی نگه میدارد. سامانههای فضایی توان مدیریتی صحنه نبرد جنگهای هیبریدی آینده را بهصورت قابل ملاحظهای تغییر میدهند.
۱۰. آخرین دلیل بر لزوم استفاده از ماهوارهها را میتوان در ایجاد برقراری عدالت اجتماعی از جمله مزایای آموزشی، سلامت، ایمنی و کاهش هزینه زیرساختهای ارتباطی دانست. در انتها باید اشاره شود بهجای اینکه جهان را از دید فناوری محض ببینیم، بهتر است فناوری را از دید نیازها و خواستههای بشری ببینیم.
عالی بود