ابتدای عصر فضا، رقابتهای سیاسی بین دولتها و نیاز راهبردی کشورها عامل اصلی سرمایهگذاری برای توسعه حاملهای فضایی بود. این در حالی است که در قرن ۲۱ اقتصاد، موتور محرک صنعت پرتاب محسوب میشود؛ بهگونهای که امروزه کمتر از ۵ درصد پرتابها توسط حاملهای فضایی ملی انجام میگیرد و اولویت در توسعه حاملها نیز فراهم کردن دسترسی مستقل کشورها به فضا بوده و نه بهرهبرداری اقتصادی از آنها.
در مقالههای قبل اشاره شد که بهجز شش کشور ابرقدرت فضایی که توانایی تولید حاملهای فضایی اقتصادی و مطمئن را دارند، سایر کشورها تنها به دسترسی مستقل به فضا آن هم بهصورت محدود دست یافتهاند. همچنین به خانوادههای حاملهای فضایی این شش کشور که انحصار پرتاب در اختیار آنهاست اشاره شد. در این مقاله به اقتصاد و بازار حاملهای فضایی و مهمتر از همه رقابت برای کسب سهم بیشتر از بازار در قرن ۲۱ پرداخته میشود.
رقابتی که به ضرر همه تمام شد
تا سال ۲۰۱۵ سرمایه خصوصی در صنعت پرتاب، گردش بسیار ناچیزی داشت؛ بهطوریکه از سال ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۱۵ تنها ۱۳.۳ میلیارد دلار از طرف بخش خصوصی در این صنعت سرمایهگذاری شد. از این میزان نیز ۲.۹ میلیارد دلار مربوط به آمریکا بود. همچنین ۱.۸ میلیارد دلار از این مقدار مربوط به آخرین سال این بازه یعنی سال ۲۰۱۵ است. اما در سال ۲۰۱۵ ورق بهطور کامل برگشت. تنها در همین سال ۱ میلیارد دلار از سوی شرکتهای گوگل (Google) و فایدلیتی اینوسمت (Fidelity Investments) به اسپیسایکس (SpaceX) تزریق شد که بزرگترین سرمایهگذاری خصوصی در صنعت پرتاب فضایی بوده است.
دلیل ورود سرمایهگذاران خصوصی به بازار بیشتر شدن پرتابهای فضایی بهدلیل پیشرفت فناوری ساخت ماهواره و ورود سرمایه به صنعت ماهوارهسازی بود. ازاینرو با بالا رفتن تقاضا سود زیادی عاید کسانی میشد که زودتر وارد حوزه پرتاب ماهواره شده و این نیاز رو به افزایش را سیراب میکردند. اما شرایط به دو دلیل آنگونه که پیشبینی میشد، نبود:
۱. بههمان میزان که تقاضا برای پرتاب ماهواره بالا رفت، عرضه نیز افزایش یافت. با شروع قرن ۲۱ شرکتهای خصوصی بسیاری سعی بر ورود به بازار پررونق پرتاب ماهواره به مدار لئو داشتند و با اینکه تعداد انگشتشماری از آنها موفق به عملیاتی کردن حامل فضایی خود آن هم به صورت اقتصادی شدند، این امر شوک عرضه بیش از حد به بازار وارد کرد. این شوک تا به امروز ادامه دارد و هماکنون ۳۳ ماهوارهبر سبک مدار لئو در حال توسعه هستند و درصورتیکه حتی تعداد اندکی از آنها وارد بازار شوند امکان دارد باز هم رشد سودآوری بازار پرتاب کم شود.
رشد بازار مدار لئو تنها در صورتی ادامه خواهد یافت که تقاضا بالا برود و این امر هماکنون نیز در حال اتفاق افتادن است. در حال حاضر منظومههای ماهوارهای بسیاری در حال برپایی و طراحی برای قرارگیری در مدار لئو هستند و شرکتهای زیادی نیز بهدنبال ارائه خدمات متفاوت از طریق ماهوارههای مدار لئو میباشند که این امر میتواند اثر مازاد عرضه را خنثی کند.
۲. رقیبان مختلف در سراسر جهان با پیشرفت فناوری و هچنین توسعه حاملهای فضایی که یک یا چند مرحله آنها بازگشتپذیر و قابل استفاده مجدد هستند، هزینههای پرتاب را کاهش داده و در نتیجه از هزینه پرتابهای خود کاستهاند. این امر باعث کاهش اجباری قیمت دیگر پرتابکنندهها برای رقابت در بازار و در نتیجه کاهش سود آنها میشود.
حوزه پرتاب و دیگر حوزههای صنعت فضایی
پرتابهای فضایی از ۷۴ مورد در سال ۲۰۱۰ به ۱۱۴ مورد در سال ۲۰۱۸ افزایش داشته و بههمینترتیب سود خالص فعالان بازار از ۴.۴ میلیارد دلار به ۶.۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ رسیده است. حوزه پرتابهای فضایی با وجود اینکه سهم کمی از درآمدهای اقتصاد فضایی دارد، در ایجاد اشتغال نقش نسبتاً بیشتری ایفا کرده است. در سال ۲۰۱۶ دو حوزه خدمات ماهوارهای و خدمات زمینی بهترتیب ۱۲۷ و ۱۱۳ میلیارد دلار از درآمد اقتصاد فضایی را به خود اختصاص دادند. این دو حوزه بهترتیب موجب اشتغالزایی ۷۲ و ۷۳ هزار نفر شدند؛ درحالیکه ۴۲ هزار نفر نیرو در حوزه پرتابهای فضایی به استخدام درآمدند.
دلیل تفاوت نسبت نیروهای استخدامی به درآمد در حوزه پرتاب با سایر حوزههای صنعت فضایی، حساستر و پیچیدهتر بودن این صنعت نسبت به بقیه است. بهعلاوه، فعالان حوزه پرتاب باید با مشکلاتی از قبیل ریسک ناموفق بودن پرتابها، رقبای قدیمی و قدرتمند و همچنین پیچیده و سخت بودن فرایند پرتاب ماهوارهها دست و پنجه نرم کنند.
بازار پرتابهای فضایی میان دو بخش خصوصی و دولتی تقسیم شده است. سهم بخش دولتی تاکنون بسیار بیشتر از بخش خصوصی بوده، بهطوریکه از سال ۲۰۰۹ تا سال ۲۰۱۸ تعداد ۸۸۸ ماهواره توسط حاملهای فضایی دولتی به فضا پرتاب شد؛ یعنی بهطور میانگین هر سال نسبت به سال قبل حدود ۱۲ درصد رشد.
اما این روند در حال تغییر است و از سال ۲۰۱۵ هر سال رشد بخش خصوصی نهتنها بیشتر از بخش دولتی بوده، بلکه بخش خصوصی در حال تصاحب بازار و بیرون راندن حاملهای فضایی دولتی از بازار پرتابهای تجاری است. از سال ۲۰۱۴ تا سال ۲۰۱۹ بهجز چین حاملهای فضایی دولتی دیگر کشورهای ابرقدرت فضایی پرتابهای کمتری انجام دادهاند. مهمترین عامل این موضوع ورود شرکت اسپیس ایکس به رهبری ایلان ماسک (Elon Musk) به بازار است.
در مقاله بعد به مشکلات متعدد حاملهای فضایی دولتی در دهه دوم قرن بیستم و همچنین قدرت گرفتن اسپیسایکس بهعنوان بازیگر اصلی صنعت پرتابهای فضایی پرداخته خواهد شد.
