نخستین رصد یک نواختر از آغاز تا پایان
ستارهشناسان برای اولین بار موفق شدند یک نواختر (Nova) را از آغاز تا پایان رصد کنند. نواختر انفجار نور درخشانی حاصل از مرگ یک ستاره است که میتواند هفتهها یا حتی ماهها طول بکشد. هر ساله حدود ۱۰ عدد از نواخترها در کهکشان راه شیری رخ میدهد، درحالیکه اخترشناسان هرگز تاکنون موفق به تماشای آنها از ابتدا تا انتها نشده بودند.
نواختر در یک سامانه ستارهای جفتی نزدیک به هم هنگامی که یکی از ستارهها مرحله غول سرخ (Red giant) خود را طی میکند، اتفاق میافتد. آن ستاره یک کوتوله سفید (White dwarf) از خود بهجا میگذارد. هنگامی که کوتوله سفید و شریکش به اندازه کافی بهیکدیگر نزدیک میشوند، کشش گرانشی عظیم کوتوله سفید، ماده (بیشتر هیدروژن) را از ستاره دیگر بیرون میکشد.
هیدروژن بر سطح کوتوله سفید جمع میشود و جو نازکی ایجاد میکند. کوتوله سفید هیدروژن را گرم میکند و در نهایت فشار گاز بسیار زیاد میشود و همجوشی (fusion) مشتعل میشود؛ نه یک همجوشی معمولی بلکه یک همجوشی سریع و فرّار رخ میدهد.
اکنون اخترشناسان با استفاده از یک منظومه از تاسوارهها موسوم به BRITE کل این روند را از ابتدا تا انتها مشاهده کردند. BRITE با هدف بررسی ساختار ستارهای و تکامل درخشانترین ستارههای آسمان و تعامل آنها با محیط اطراف ایجاد شده است. این تاسوارهها در مدار زیرین زمین کار میکنند و محدودیتهای کمی در رصد آسمان دارند. گفتنی است BRITE یک پروژه هماهنگ میان محققان اتریشی، لهستانی و کانادایی میباشد.
BRITE چندین هفته را با مشاهده ۱۸ ستاره در صورت فلکی اتا کارینا (Eta Carinae) گذراند تا اینکه یک ستاره جدید ظاهر شد و مدیر پروژه BRITE در بازرسی روزانهاش آن را مشاهده کرد. این نواختر حدود ۱۳ هزار سال نوری با ما فاصله دارد. نواخترهایی مانند این، انفجارهای گرماهستهای در سطح ستارههای کوتوله سفید هستند. اخترفیزیکدانها برای مدتی طولانی تصور میکردند که درخشندگی یک نواختر، بهدنبال سوختن هستهای مداوم پس از انفجار اولیه همجوشی رخ میدهد، اما دادههای BRITE چیز متفاوتی را نشان میدهد. ورنر ویس (Werner Weiss)، از گروه اخترفیزیک دانشگاه وین (University of Vienna)، این مشاهدات را حائز اهمیت خواند.
محققان نشان دادهاند که شوکهای نواختر (nova shock) نقش بزرگتری از آنچه تصور میشد، ایفا میکنند. بهگفته آنها، این شوکها ممکن است در حوادث دیگری مانند ابرنواخترها و ادغامهای ستارهای نیز دخیل باشند، اما برای اثبات این موضوع تاکنون دچار فقدان مدارک رصدی بودند. آنها میگویند مشاهدات همزمان نور مرئی و اشعه گاما را از این نواختر دریافت کردهاند.
از آنجایی که این شرارهها همزمان رخ میدهند، دلالت بر منشأ مشترک آنها در شوکها دارد. در حین انتشار شرارهها، درخشندگی نواختر دو برابر میشود و این بدان معنی است که بخش عمدهای از درخشندگی توسط شوکها ایجاد میشود. بنابراین بهجای سوختن هستهای مداوم، نواخترها از شوکها انرژی میگیرند.
محققان افزودند: «دادههای ما شامل طیف وسیعی از طیف رادیویی تا اشعه گاما، شواهدی را ارائه میدهند که نشاندهنده توانایی شوکها در ایجاد یک درخشندگی قابلملاحظه در نواخترهای کلاسیک و سایر رویدادهای نوری است.» یک نواختر کلاسیک دارای درخششی ناگهانی به اندازه هزاران تا یک میلیون بار افزایش در درخشندگی (معادل ۸ تا ۱۵ قدر افزایش نورانیت) و پرتاب لایههایی از ستاره اصلی میباشد.»
اکنون نشان داده شده است که شوکها در حوادثی نظیر نواخترها نقش دارند. اما این درک تا حد زیادی مبتنی بر مطالعه بازههای زمانی و درخشندگی است. این مطالعه اولین مشاهده مستقیم چنین شوکهایی است و احتمالاً تازه آغاز مشاهده و شناخت نقشی است که شوکها در این رویداد بازی میکنند.