تاریخچه حامل‌های فضایی بخش چهارم؛ رقبای شرقی

با شروع دهه هفتاد میلادی قدرت‌های درجه دو جهانی تصمیم به حضور مستقل در فضا گرفتند که این موضوع نیاز به حامل‌های فضایی بومی را در این کشورها ایجاد کرد. دو کشوری که قبل از پایان قرن بیستم در کنار اروپا و چین به جمع کشورهای قادر به پرتاب فضایی پیوستند، هند و ژاپن بودند.

این دو کشور تا به امروز در کنار آمریکا، روسیه، چین و اتحادیه اروپا ابرقدرت‌های فضایی جهان هستند که دسترسی مستقل و گسترده به فضا دارند. تلاش‌های هند و ژاپن برای دستیابی به دانش ساخت حامل فضایی و فعالیت‌های قرن بیستمی آن‌ها داستان زوایای جالبی از توسعه صنعت فضایی را آشکار می‌کند.

هند

در سال ۱۹۶۲ کمیته تحقیقات فضایی هند (Indian National Committee for Space Research به‌اختصار INCOSPAR) با تلاش‌های دانشمندی هندی به نام ویکرام سرابهای (Vikram Sarabhai) در جهت توجیه دولت هند به ضرورت انجام فعالیت‌های فضایی برای این کشور تأسیس شد. بدین‌جهت توسعه فضایی هند تا حد زیادی مرهون تلاش‌های سرابهای است. دولتی که از بدو استقلال، همزمان که در رقابت با همسایه‌های خود یعنی چین و پاکستان بود، رؤیای مطرح شدن به‌عنوان یک ابرقدرت جهانی را نیز در سر می‌پروراند.

کمیته تحقیقات فضایی هند در سال ۱۹۶۹ به یک سازمان ارتقاء یافت (Indian Space Research Organisation به اختصار ISRO). سازمان تحقیقات فضایی هند تا سال ۱۹۷۲ زیر نظر وزارت انرژی اتمی هند بود، اما پس از تشکیل وزارت فضا در کابینه دولت هند به زیرمجموعه این وزارتخانه تبدیل شد. پس از تأسیس، این سازمان همزمان که به تولید ماهواره و زیرساخت‌های زمینی مربوط به صنایع فضایی می‌پرداخت، وارد حوزه توسعه حامل‌های فضایی نیز شد.

اولین پرتاب موفق هند در سال ۱۹۸۰ پس از یک شکست در سال ۱۹۷۲ بود. حامل‌ فضایی این پرتاب تاریخی برای هند SLV (سرواژه Satellite Launch Vehicle) نام داشت. این حامل فضایی چهار مرحله‌ای که قادر به حمل محموله‌های ۴۰ کیلوگرمی به ارتفاع ۴۰۰ کیلومتری مدار لئو بود تا زمان بازنشستگی خود در سال ۱۹۸۲ چهار مأموریت انجام داد. هنگام بازنشستگی SLV، چین موفق به انجام اولین پرتاب حامل فضایی لانگ مارچ-۲سی (Long march-2C) شد که قادر به قرار دادن محموله‌های ۳۸۵۰ کیلوگرمی در مدار لئو بود.

حامل فضایی بعدی هندی‌ها ASLV (سرواژه Augmented Satellite Launch Vehicle) نام داشت. دومین حامل فضایی هندی‌ها پنج مرحله‌ای بود اما در به‌انجام رساندن سه پرتاب اول خود در سال‌های ۱۹۸۷ و ۱۹۸۸ و ۱۹۹۲ ناکام ماند. سرانجام در سال ۱۹۹۴ این حامل‌ فضایی اولین پرتاب موفق خود را که آخرین پرتاب آن بود، با موفقیت پشت‌سر گذاشت. ASLV قادر بود محموله‌های ۱۵۰ کیلوگرمی را به مدار ۴۰۰ کیلومتری زمین منتقل کند. 

آخرین حامل فضایی قرن بیستمی هند PSLV (سرواژه Polar Satellite Launch Vehicle) بود که اولین حامل کارآمد هند محسوب می‌شد. نخستین پرتاب PSLV در سال ۱۹۹۳ انجام شد که با ناکامی به‌اتمام رسید؛ اما دومین پرتاب در سال ۱۹۹۴ با موفقیت انجام شد. این حامل فضایی چهار مرحله‌ای به‌لطف به‌روزرسانی‌ها همچنان در سال ۲۰۲۰ در حال خدمات‌رسانی است و تاکنون ۵۰ مأموریت برای هند انجام داده که ۴۷ مورد آن با موفقیت همراه بوده و صدها ماهواره برای هند و مشتریان خارجی این کشور به فضا فرستاده است.

اولین نمونه PSLV قادر بود تا ۳۸۰۰ کیلوگرم را به مدار لئو حمل کند. PSLV همچنین قادر است محموله‌هایی تا ۱۲۰۰ کیلوگرم را به مدار ژئو و محموله‌های ۱۴۰۰ کیلوگرمی را به مدار خورشیدآهنگ منتقل نماید.

(PSLV)

ژاپن

برنامه فضایی ژاپن در دهه ۱۹۵۰ میلادی آغاز شد. این برنامه شامل دو گروه موازی بخش خصوصی و بخش دولتی ژاپن بود. در دهه ۱۹۵۰ میلادی که همزمان با آغاز جنگ سرد و تأسیس دوباره ارتش ژاپن پس از انحلال توسط آمریکا بود، سه سازمان دولتی ژاپن به‌منظور انجام فعالیت‌های فضایی تأسیس شدند.

• مؤسسه فضا و علوم فضانوردی ژاپن (Institute of Space and Astronautical Science) زیر نظر دانشکده فنی مهندسی دانشگاه توکیو (University of Tokyo)

• آژانس ملی توسعه فضایی ژاپن (National Space Development Agency of Japan) زیر نظر وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش، علوم و فناوری ژاپن (Ministry of Education, Culture, Sports, Science and Technology)

• آزمایشگاه ملی هوافضا ژاپن (National Aerospace Laboratory of Japan)

این سه‌ سازمان در سال ۲۰۰۳ تحت نام آژانس اکتشافات هوافضای ژاپن (Japan Aerospace Exploration Agency به‌اختصار JAXA) به‌صورت زیرمجموعه‌ای از وزار‌خانه آموزش، فرهنگ، ورزش، علوم و فناوری ژاپن ادغام شدند. ژاپن تقریبا همزمان با چین موفق به قرار دادن ماهواره بومی خود در فضا شد. این موفقیت پس از ۴ بار شکست متوالی توسط حامل فضایی L-4S در سال ۱۹۷۰ به‌دست آمد. حامل فضایی L-4S توسط مؤسسه فضا و علوم فضانوردی ژاپن توسعه داده شده بود. 

برخلاف حامل فضایی آن دوران چین، لانگ مارچ-۱ (Long March-1) که قادر بود ۳۰۰ کیلوگرم محموله را در مدار لئو قرار دهد، ماهواره‌بر ژاپنی تنها ظرفیت حمل ۲۶ کیلوگرم محموله به این مدار را دارا بود. اما با وجود این موفقیت، مؤسسه فضا و علوم فضانوردی ژاپن تا سال‌ها از نظر توان پرتاب نقش ثانویه را برای این کشور داشته و فقط برای پرتاب‌های کوچک مأموریت می‌گرفت؛ چرا که بخش خصوصی ژاپن عملکرد بهتری در این حوزه داشت.

در این مدت شرکت میتسوبیشی (Mitsubishi Motors) با دو خانواده حامل‌های فضایی N و H وظیفه پرتاب‌های بزرگ ژاپن را برعهده داشت که این وظیفه را با ماهواره‌برهای N-1 و N-2 و H-1 انجام می‌داد. این حامل‌های فضایی که به‌ترتیب دارای ظرفیت‌ حمل محموله‌های ۱۲۰۰ کیلوگرم، ۲۰۰۰ کیلوگرم و ۳۲۰۰ کیلوگرمی به مدار لئو بودند، در سال‌های ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۲، ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۷ و ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۲ در شرایط عملیاتی قرار داشتند. در مجموع طی این سال‌ها ۲۴ مأموریت توسط این ماهواره‌برها انجام شد. مرحله اول ماهواره‌برهای خانواده‌های H و N همان مرحله اول حامل‌های فضایی خانواده دلتا (Delta) هستند که تحت لیسانس آمریکا ساخته شده‌اند.

(H-I)

در سال ۱۹۹۷ مؤسسه فضا و علوم فضانوردی ژاپن اولین پرتاب ماهواره‌بر جدید خود را که M-V نام داشت، با موفقیت انجام داد. این ماهواره‌بر جدید که قادر بود ۱۸۰۰ کیلوگرم محموله را در مدار لئو قرار دهد به‌مراتب از حامل‌های فضایی قبلی ژاپن مدرن‌تر بود؛ هرچند بعد‌ها به‌علت غیراقتصادی بودن باز‌شسته شد. پرونده حامل‌های فضایی قرن بیستمی ژاپن با M-V بسته می‌شود.

در مقاله‌های بعدی به‌طور مفصل به حامل‌های فضایی ژاپن و هند در قرن بیست و یکم پرداخته خواهد شد.