بامداد روز چهارشنبه ۱۸دی، نیروی هوافضای سپاه در عملیاتی موفق به نام عملیات شهید سلیمانی با شلیک ده‌ها فروند موشک زمین به زمین، پایگاه ارتش آمریکا در عراق موسوم به عین الاسد را در هم کوبیدند.
اما بر اساس اخبار منتشرشده نیروهای آمریکایی لحظاتی پیش از اصابت موشک‌ها مواضع خود را تخلیه کرده‌اند که بر این اساس احتمالاً از سامانه فضایی هشدار موشکی استفاده شده است. در این مطلب به معرفی این سامانه‌ها و کشورهای صاحب این فناوری می‌پردازیم.
اصول عملکرد سامانه‌های فضایی هشدار موشکی
شناسایی و ردیابی موشک‌های بالستیک در زمان آغاز پرتاب و یا در هنگام پیمایش مسیر به سمت هدف با استفاده از حسگرهای الکترو اپتیکال ماهوارهای، روشی برای انجام اقدامات پیشگیرانه و کاهش تلفات در هنگام حملات موشکی است که در سال‌های اخیر برخی از کشورها به آن روی آورده‌اند.
به‌کارگیری یک سامانه هشدار سریع ماهوارهای باعث می‌شود که دقایقی پیش از رسیدن موشک به محدوده تحت نظارت رادار کنترل آتش، حرکت آن از طریق تشخیص سیگنال‌های فروسروخ ساطع‌شده هنگام حرکت شناسایی شود و سامانه‌های دفاع موشکی بتوانند برای مقابله با موشک آماده شوند. هشدار سریع و ردیابی موشک در این روش نیازمند این است که نسبت بین سیگنال‌های ساطع‌شده از موشک و سیگنال‌های ارسالی از پس‌زمینه (منابع زمینی و جوی اشعه فروسرخ) از حد معینی بیشتر باشد.
به همین علت مهم‌ترین مسئله در طراحی این سامانه‌ها، انتخاب یک حسگر فروسرخ با باند طیفی (spectral band) مناسب می‌باشد. پس از تهیه تصاویر توسط ماهواره و ارسال به واحد پردازش تصویر، الگوریتم‌های مربوطه تصاویر را تحلیل کرده و تحرک موشک را تشخیص می‌دهند. نهایتا اقدامات پیشگیرانه بر اساس اطلاعات دریافتی توسط سامانه دفاع موشکی انجام می‌گیرد.
آغاز یک ایده
از سال ۱۹۴۸ دانشمندان آمریکایی امکان شناسایی موشک‌های بالستیک را از طریق حرارت و سیگنال‌های فروسرخ ساطع‌شده در هنگام حرکت مطالعه می‌کردند. در سال ۱۹۵۶ نیروی هوایی آمریکا (U.S. Air Force) شرکت لاکهید (Lockheed Corporation) را برای ساخت یک ماهواره جاسوسی انتخاب نمود و در طرح پیشنهادی این شرکت یکی از ماهواره‌ها به حسگر فروسرخ برای تشخیص گازهای داغ خارج‌شده از نازل هواپیماهای بمب‌افکن و راکت‌های بزرگ بود.
در سال‌های بعد این طرح با عنوان سامانه هشدار دفاع موشکی یا به اختصار میداس (MIDAS) در وزارت دفاع آمریکا (U.S. Department of Defense) به ثبت رسید و آزمایش ماهواره‌های آن با پرتاب میداس ۱ در سال ۱۹۶۰ آغاز شد. در سال ۱۹۶۳ ماهواره میداس ۷ برای نخستین بار موفق به اثبات قابلیت تشخیص موشک از فضا گردید. با این وجود با توجه به موفقیت تنها دو ماهواره از ۹ ماهواره پرتاب‌شده برنامه میداس، تصمیم به جایگزینی این برنامه گرفته شد.
در برنامه جدید که برنامه پشتیبانی دفاعی (DSP) نام گرفت، بر خلاف برنامه میداس که ماهواره‌ها در فاصله ۲۰۰۰ مایلی از سطح زمین قرار می‌گرفتند، به مدار GEO فرستاده می‌شدند. برنامه DSP ابتدا با یک منظومه شامل ۳ ماهواره و سپس در سال ۱۹۸۹ با چهار ماهواره فعالیت کرد. این برنامه از سال ۱۹۷۰ و پرتاب اولین ماهواره، تا سال ۲۰۰۸ و پرتاب ناموفق آخرین ماهواره، به واسطه پرتاب و جایگزینی مرتب ماهواره‌ها طی ۲۳ پرتاب، موفق به تشخیص چند هزار موشک پرتاب‌شده گردید.
در سال ۱۹۹۵ نیروی هوایی آمریکا تصمیم به آغاز یک سامانه فضایی هشدار موشکی جدید به نام سامانه فروسرخ فضاپایه (SBIRS) را اتخاذ نمود. این سامانه قرار بود نسبت به سامانه DSP عملکرد بهتری در زمینه ردیابی موشک‌ها داشته باشد. پیش‌بینی می‌شود که اسبیرس حداقل تا دو دهه آینده نیازهای نظارتی فضایی آمریکا را تامین کرده و نیازی به جایگزینی نداشته باشد. این سامانه پس از تکمیل شدن، شامل ۶ ماهواره مدار GEO و دو ماهواره مدار HEO با نام‌های HEO-1 و HEO-2 باشد که در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۸ پرتاب شده بودند.
برای ساخت و توسعه منظومه اسبیرس ابتدا بودجه‌ای ۴ میلیارد دلاری در نظر گرفته شده بود اما پس از پرتاب SBIRS GEO-1 در سال ۲۰۱۱، به دلیل فرایند سخت توسعه این سامانه بودجه آن به ۱۷ میلیارد دلار افزایش یافت. این افزایش ناگهانی از آنجا نشأت گرفته بود که زیرساخت‌های لازم برای توسعه چنین سامانه‌ای هنوز موجود نبودند، اما نیروی هوایی آمریکا به علت نبود گزینه‌های جایگزین برای نظارت بر پرتاب موشک‌های بالستیک و آزمایش‌های هسته‌ای، مجبور شده بود که ادامه پروژه اسبیرس را لغو نکند.
سرانجام در سال ۲۰۱۳ ماهواره GEO-2 و در سال ۲۰۱۷ ماهواره GEO-3 به فضا ارسال شدند. ضمن اینکه در سال ۲۰۱۴ نیروی هوایی آمریکا برای ساخت ماهواره‌های پنجم و ششم این منظومه، قراردادی ۱.۸۶ میلیارد دلاری با لاکهید مارتین امضا کرد که قرار است در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ به فضا پرتاب شوند.
اهمیت چند دقیقه
پس از آمریکا کشورهای دیگر نیز به فکر راه‌اندازی سامانه‌های فضایی هشدار موشکی افتادند. سامانه اوکو (Oko) متعلق به شوروی در سال ۱۹۷۸ عملیاتی شد و بعدها توسط روسیه توسعه یافت. در چهارچوب برنامه اوکو از سال ۱۹۷۲ تا ۲۰۱۲، ۱۰۱ ماهواره به فضا پرتاب شدند. این ماهواره‌ها که عمدتا در مدار HEO و بعضا در مدار GEO فعالیت می‌کردند، طول عمر ۱ تا ۴ ساله داشتند.
در حال حاضر هنوز تعداد از ماهواره‌های سامانه اوکو در مدار فعال هستند اما روسیه سامانه جدیدی به نام EKS را برای جایگزینی اوکو راه‌اندازی کرده است. این سامانه شامل ۶ ماهواره خواهد بود که از سال ۲۰۱۵ تاکنون ۳ ماهواره آن به فضا ارسال شده است.
طبق اخبار منتشرشده در سال‌های اخیر، چین، هند، ژاپن، آلمان، فرانسه و رژیم صهیونیستی، دیگر کشورهایی هستند که توسعه و پرتاب ماهواره‌های هشدار موشکی را آغاز کرده و برخی از آن‌ها ماهواره‌هایی را نیز به فضا ارسال نموده‌اند. با این وجود فناوری ساخت موشک‌ها نیز طی این سال‌ها پیشرفت کرده است.
موشک‌ها قابلیت مانور پیدا کرده‌اند و می‌توانند در میانه پرواز، مسیر حرکت خود را تغیر دهند. همچنین تشخیص موشک‌های هایپرسونیک که در ارتفاعات کمتر پرواز می‌کنند برای سامانه‌های هشدار سریع بسیار دشوار است. بنابراین اکنون آمریکا به دنبال بروزرسانی سامانه فضایی هشدار سریع خود است و در همین زمینه نیروی هوایی قراردادی ۸۶۶ میلیون دلار و پنج ساله را با شرکت نورثروپ گرومن (Northrop Grumman) به امضا رسانده است.
در پایان ذکر این نکته خالی از لطف نیست که در زمان جنگ، تنها چند دقیقه زودتر مطلع شدن از پرتاب موشک‌های دشمن از لحاظ کاهش تلفات جانی و خسارات، به‌قدری اهمیت دارد که کشورهای مختلف حاضر هستند میلیون‌ها دلار برای توسعه سامانه‌های فضایی هشدار سریع هزینه کنند. این که آمریکا در جریان حمله اخیر ایران از سامانه اسبیرس استفاده کرده است یا خیر هنوز مشخص نیست اما قطعاً استفاده از چنین سامانه‌هایی در هنگام جنگ می‌تواند تغییردهنده معادلات باشد.