جنگ ناوبری فضایی آغاز شده است

امروزه تشخیص موقعیت مکانی به چالشی وابسته به جغرافیای سیاسی تبدیل شده است که غولهای فناوری همچون اپل (Apple) و آلفابت (Alphabet) را درگیر خود کرده است. کشورهای مختلف در سرتاسر جهان از جمله چین، ژاپن، هند و بریتانیا و همچنین اتحادیه اروپا در تکاپو برای ساخت، آزمایش و پرتاب ماهواره برای توسعه سامانه ناوبری ماهوارهای بومی میباشند.
این تلاش و تکاپو بیشتر از همه به ضرر آمریکا است که برای چندین دهه مونوپلی سامانههای ناوبری را از طریق سامانه موقعیتیاب جهانی (GPS) در اختیار داشت. سامانه جی پی اس همانطور که میدانید در ابتدا یک سرویس نظامی مختص به نیروی هوایی ارتش آمریکا بود که در دوران جنگ سرد راهاندازی شده بود اما از اوایل قرن بیست و یکم استفاده تجاری از آن کلید خورد. مالکیت این سامانه ناوبری ماهوارهای مزایای زیادی برای آمریکا داشت اما مهمترین آنها، وابستگی نیروهای نظامی کشورها و شرکتهای تجاری به دولت آمریکا برای استفاده از خدمات ناوبری و مکانیابی بود که پنتاگون را در یک موضع قدرت استثنایی قرار میداد. ضمن اینکه توسعه فناوری ناوبری و ارسال ماهوارههای مربوطه به فضا، افزایش بودجه و متعاقبا پیشرفت سریعتر را برای صنعت فضایی این کشور به همراه داشت.
تا قبل از آغاز سال 2019 که سامانه ناوبری ماهوارهای بیدو چین (BeiDou) پوشش جهانی خود را آغاز کرد، تنها جایگزین برای سامانه جی پی اس، سامانه ناوبری گلوناس (GLONASS) متعلق به روسیه بود که پس از مشکلات و پسرفتهای ناشی از سقوط شوروی نهایتا در سال 2011 موفق به فراهم کردن پوشش جهانی شد. اکنون برخی کشورهای دیگر هم قصد دارند وابستگی خود به آمریکا را کاهش دهند و از مزایای اقتصادی اپراتوری یک سامانه ناوبری فضایی بهرهمند شوند. برای مثال چین توسعه سامانه بیدو را از سال 2000 آغاز کرده و تابحال چندین میلیارد دلار خرج کرده که ابتدا در آسیا و سپس در مقیاس جهانی انحصار بازار ناوبری ماهوارهای را از دست آمریکا خارج کند. خصوصا با بالا گرفتن اختلافات دو کشور در ماههای اخیر، به نظر میرسد که چین به تکمیل این منظومه سرعت بخشیده است. ذکر این نکته خالی از لطف نیست که تقریبا نیمی از ماهوارههای فعال بیدو در سال 2018 پرتاب شده است و انتظار میرود تا پایان 2019 حداقل 12 ماهواره دیگر از این منظومه به فضا ارسال شود.
این که چین جلوتر از روسیه به جدیترین رقیب آمریکا در زمینه ناوبری ماهوارهای تبدیل شده، جدای از وضعیت مالی بهتر و تعداد ماهوارههای بیشتر منظومه بیدو نسبت به گلوناس، یک دلیل دیگر هم دارد. تولیدکنندگان چینی تلفن همراه که تعدادشان کم هم نیست، ملزم به استفاده از تراشههای سامانه بیدو برای ناوبری در گوشیهای تولیدی خود هستند. امروزه شرکتهای هواوی (Huawei) و شیائومی (Xiaomi) که موقعیت خود را در بازار جهانی تلفنهای همراه تثبیت کردهاند از این قاعده تبعیت میکنند. بدین ترتیب شرکتهای آمریکایی تولیدکننده تلفن همراه در تنگنا قرار میگیرند. به عنوان مثال شرکت اپل که ادعا دارد در تمام جهان دستگاههایی یکسان را ارائه میکند یا باید برای از دست ندادن بازار چین یک استاندارد دوگانه به وجود بیاورد و فقط برای آیفونهای صادرشده به چین قابلیت اتصال به سامانه بیدو را فراهم کند، و یا اینکه این قابلیت را در تمام آیفونها در سرتاسر جهان ایجاد کند که در این صورت با سازمانهای امنیتی آمریکا به مشکل بر خواهد خورد.
پیچیدگی ذکرشده در همینجا متوقف نمیشود. درست است که چین پشت سر هم ماهواره ناوبری به فضا پرتاب میکند و به نوعی به رقیب مستقیم آمریکا در ارائه پوشش جهانی تبدیل شده است؛ اما کشورهای دیگر هم نه به صورت جهانی بلکه در محدوده خود قصد کاهش وابستگی به آمریکا را دارند. توسعه سامانه ناوبری QZSS به یکی از اولویتهای اصلی برنامه فضایی ژاپن تبدیل شده است. این کشور که تاکنون بیش از 1 میلیارد دلار برای سامانه ناوبری فضایی خود هزینه کرده است، آن را به چشم فرصتی برای نوسازی اقتصاد خود و دستیابی به یک سود تقریبا 22 میلیارد دلاری نگاه میکند. البته به خاطر نبود خط تولید، تکمیل این سامانه برای ژاپن هزینهبر خواهد بود. برای مثال تولید هر گیرنده ناوبری که توسط شرکت میتسوبیشی (Mitsubishi Electric) صورت میگیرد، چندده هزار دلار هزینه خواهد داشت. دقت ناوبری در کشوری همچون ژاپن که در زمینه توسعه ماشینهای خودران فعالیت میکند باید در حد چند سانتیمتر باشد. هرچند این کشور به هر حال مجبور است هزینه توسعه سامانه ناوبری را کاهش دهد تا لطمهای به صنعت خودرو ژاپن وارد نشود.
مشابه ژاپن، هند نیز روند توسعه یک سامانه ناوبری منطقهای با نام NavIC یا IRNSS را در پیش گرفته و تاکنون 7 ماهواره ناوبری را برای افزایش پوشش در این شبه قاره به فضا ارسال کرده است. این سامانه تاکنون بیش از 300 میلیون دلار هزینه داشته و برای سازمانهای دولتی هند دقتی تا 10 سانتیمتر را فراهم میکند. در همین حین بریتانیا که با چالشهای خروج از اتحادیه اروپا دست و پنجه نرم میکند، به دلیل اینکه دیگر اجازه استفاده از خدمات نظامی سامانه ناوبری ماهوارهای گالیله (Galileo) سازمان فضایی اروپا (ESA) را ندارد، به دنبال توسعه یک سامانه ناوبری مستقل با اختصاص 3.7 میلیارد یورو بودجه میباشد. ضمن اینکه خود سامانه گالیله که بیش از 15 میلیارد دلار بودجه صرف آن شده قرار است در سال جاری میلادی یا سال 2020 به مرحله عملیاتی برسد.
به طور خلاصه جهان از یک سامانه ناوبری ماهوارهای به سمت حداقل 7 سامانه از این دست حرکت میکند. تولیدکنندگان چینی از هر سه سامانه جی پی اس، گلوناس و بیدو بر روی یک تراشه مکانیابی استفاده میکنند اما مثلا در کشوری مثل ژاپن که یک دهم چین جمعیت داشته و بازار تلفن همراه نیز اشباع شده است، بهرهگیری از چند سامانه ناوبری در یک تلفن همراه توجیه اقتصادی نداشته و بنابراین درآمد سامانهها نیز کاهش مییابد.
به صورت نظری، میتوان یک تراشه مکانیابی طراحی کرد که از تمام سامانههای ناوبری برای تعیین موقعیت و مسیر استفاده کند. اما چنین تراشهای خصوصا در صورت استفاده از سامانههای گلوناس و بیدو با قوانین امنیتی آمریکا مغایرت خواهد داشت. بنابراین ممکن است در آینده نزدیک شاهد این باشیم که تلفنهای همراه برای از دست ندادن بازارهای مختلف، چند تراشه مکانیابی برای ارتباط با سامانههای متفاوت داشته باشند و این به معنی قیمتهای بالاتر برای مصرفکنندگان و زنجیره تامین دشوارتر برای تولیدکنندگان خواهد بود.