پژوهشگاه هوافضا از مهم‌ترین مراکز پژوهشی در توسعه بخش‌های مختلف برنامه فضایی کشور محسوب می‌شود و محققان این مرکز تا به امروز گام‌های بزرگی در بومی‌سازی فناوری‌های فضایی برداشته‌اند. با این حال معمولا جزئیات مربوط به طرح‌های پژوهشی در دست اجرا یا فناوری‌هایی که قرار است به زودی به‌عنوان دستاوردهای فضایی کشور در مناسبت‌های مختلف معرفی شود، پیش از رونمایی کمتر به اطلاع عموم می‌رسد. دکتر فتح‌الله امی، رئیس پژوهشگاه هوافضا که سابقه طولانی در مدیریت بخش‌های مختلف فضایی کشور را دارد در گفت‌وگوی اختصاصی با اسپاش ضمن اشاره به دستاوردهای این پژوهشگاه از زمان الحاق به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، به برخی طرح‌های پژوهشی در دست اجرا و روند مطالعاتی محققان این پژوهشگاه می‌پردازد. او که فارغ‌التحصیل دکترای مهندسی مکانیک از دانشگاه صنعتی مسکو در روسیه بوده و در حوزه پژوهشی به مطالعه روی موتور، پیشرانش و توربوماشین، ترمودینامیک و محیط زیست پرداخته است، در این گفت‌وگو به نکات فنی در طرح‌های مطالعاتی پژوهشگاه هوافضا اشاره می‌کند که معمولا در مصاحبه‌های مدیران سازمان‌های فضایی کشور کمتر مورد بحث قرار می‌گیرد.
آقای دکتر! از اوایل سال 1394 بود که پژوهشگاه هوافضا به وزارت علوم پیوست. مهم‌ترین فعالیت‌ها و دستاوردهای پژوهشگاه هوافضا در چند سال اخیر و پس از پیوستن به وزارت علوم چه بوده است؟
ما در پژوهشگاه هوافضا با وجود اینکه اعتبارات کافی نداشتیم، ولی رشد چشمگیری نسبت به سه سال گذشته داشته‌ایم. مثلا در سال 94 ما فقط یک ثبت اختراع داشتیم. در حالی که ما تا پایان امسال چهار ثبت اختراع خواهیم داشت. یا در مورد انتشارات مقالات ISI، این عدد در سال 94 به میزان 12 مقاله بود، اما در سال 97 به 32 مقاله می‌رسد. مقالات کنفرانسی و ISC ما نیز به همین ترتیب رشد داشته است. در سال 94 ما فقط یک کتاب منتشر کرده بودیم، در صورتی که امسال چهار کتاب تا امروز منتشر کرده‌ایم. گزارش پروژه‌های توسعه فناوری ما نیز از چهار مورد به هشت مورد رسیده است. همچنین گزارش‌های پروژه‌های پژوهشی و تحقیقاتی ما از عدد ده به چهار رسیده است. در مورد طرح‌های صنعتی حدود 14 پروژه بین‌المللی در حال حاضر داریم که در گذشته این عدد صفر بوده است. البته اگر اعتباراتی که درخواست شده است تخصیص یابد، رشد ما از ارقام فعلی خیلی بیشتر خواهد شد.
این اعتبارات باید در بودجه سالانه در نظر گرفته شود، زیرا در سند توسعه هوافضا که حکم قانون را دارد در تبصر چهار ماده 6-3 ذکر شده است که: «دولت موظف است بودجه مورد نیاز سه حوزه هوایی، فضایی و هوانوردی را در لوایح بودجه سنواتی و برنامه‌های توسعه پنج ساله پیش‌بینی نماید.» یعنی دولت موظف به تأمین بودجه است تا اهداف سند تحقق یابد. امیدوارم اینها هر چه بیشتر محقق شود تا شاهد پیشرفت پژوهش‌های هوافضا در کشور باشیم.
در مورد پروژه‌هایی که فرمودید می‌توانید به مهم‌ترین آنها اشاره کنید و توضیح بدهید؟
ما به اجرای سند جامع توسعه هوافضای کشور موظفیم. لذا ما پروژه‌های سند را به عنوان طرح‌های کلان پژوهشگاه مصوب کردیم. طرحی که در بخش فضایی تا سال 1404 باید محقق شود. همین‌طور طرح‌های هوایی که باید اجرا کنیم را در حال پیشبردش هستیم. دو پروژه کلان ملی در حال حاضر داریم که عبارت از پروژه‌های C5 و C6 هستند. در حقیقت این دو پروژه زیرمجموعه فصل پنج سند برای اجرای آزمایش‌های فضایی هستند که ما را به پیش‌بینی سند برای انجام ماموریت فضایی سرنشین‌دار و قراردادن انسان در مدار در سال 1404 برساند. ما در حال طراحی یک آزمایشگاه مقدماتی هستیم که به صورت زیرمداری پرتاب بشود. در آن آزمایشگاه ما موجودات زنده را ابتدا آزمایش خواهیم کرد و بعد به انسان خواهیم رسید که ابتدا پرتاب زیرمداری و بعد به مدار پرتاب شود.
موضوع پروژه‌های C5 و C6 تنها محدود به ساخت آزمایشگاه است؟
این فقط آزمایشگاه است که قرار است پرتاب زیرمداری تا ارتفاع 120 کیلومتر داشته باشد. اینها در حقیقت دو نوع کاوشگر هستند. در زمینه هوایی نیز چون در سند ذکر شده است که در فصل 5، توسعه و طراحی و تولید هواپیمای جت منطقه‌ای 100 و 150 نفره است و همین‌طور هواپیمای هوانوردی عمومی با ظرفیت 2 تا 19 نفره است. ما تقریبا تا هواپیمای شش‌نفره را طراحی کرده و فناوری آن را بومی کرده‌ایم. در حال حاضر ما روی هواپیماهای 8 تا 19 نفره کار می‌کنیم. ما کنفرانس هوانوردی کیش را در کنار نهمین نمایشگاه هوایی (Air Show) کیش برگزار کردیم. کنفرانس یک روزه‌ای بود که تقریبا 80 مقاله در آن دریافت کردیم و در نهایت حدود 64 مقاله پذیرفته شد. 34 مقاله ارائه شفاهی و 30 مقاله ارائه به صورت پوستر داشتند. این اولین بار در کشور بود که کنفرانس هوانوردی عمومی برگزار می‌کردیم. می‌خواستیم ببینیم نیاز به هواپیماهای سبک و فوق‌سبک در کشور در چه حدی است. اکنون پروژه آن را شروع کرده‌ایم و بحث طراحی مفهومی آن تمام شده است.
آیا بودجه این پروژه را وزارت علوم تأمین می‌کند؟
طراحی مفهومی بودجه چندانی نیاز ندارد و اعضای هیئت علمی و کارشناسان ما انجام می‌دهند تا نمونه ماکاپ آن ساخته شود. به موازات این کار برای سرمایه‌گذاری در ساخت هواپیما از بخش‌های مختلف دعوت کرده‌ایم. در حال حاضر یک سرمایه‌گذار ملی پیدا شده است که روی توسعه فناوری این هواپیما سرمایه‌گذاری کند و بعد هم هواپیما را تولید خواهد کرد و به بهره‌برداری خواهد رساند.
ممکن است نام سرمایه‌گذار را بفرمایید؟
هنوز قرارداد منعقد نشده و بهتر است اسم را ذکر نکنم. اما یکی از بانک‌های داخلی است. کار بسیار ارزشمندی انجام داده‌اند. مردم در این بانک پس‌انداز کرده‌اند و بانک روی این پروژه سرمایه‌گذاری کرده است، زیرا دورنمای آن را سودآور می‌بیند.
در مورد بحث کاوشگرها، زمانی مطرح شد که پروژه‌های فضایی سرنشین‌دار به صورت پروژه کاوشگرهایی دنبال شود که به آزمایش فناوری‌های ماهواره‌ای کشور کمک خواهند کرد. آیا شما با این جهت‌گیری موافقید و در این مسیر قدم برمی‌دارید؟
اگر سند جامع توسعه هوافضای کشور را ملاک قرار دهیم می‌بینیم در بند 4 فصل 5 گفته شده است: «طراحی، ساخت، پرتاب و بهره‌برداری از ماهواره‌ها در مدار زمین‌آهنگ و دیگر ماهواره‌ها با کاربردهای ارتباطی و سنجش از دور با اولویت فناوری و صنایع داخلی با مشارکت کشورهای جهان اسلام و همکاری‌های بین‌المللی باید مد نظر قرار گیرد.» چون در بحث ماهواره‌ها مشخصا پژوهشگاه فضایی مسئول پروژه است، لذا در این زمینه خیلی وارد نشدیم. در راکت‌های کاوش وارد شدیم که آنها آزمایش‌های برخی از مجموعه‌ها و زیر مجموعه‌ها را به ما می‌دهند که آزمایش کنیم و نتیجه را به آنها بدهیم.
در مورد پروژه‌های صنعتی بین‌المللی که اشاره کردید در دست کار دارید، می‌توانید در مورد آنها توضیح بیشتری بدهید؟
ما این پروژه‌ها را در همکاری با دانشگاه‌های مختلف و مراکز تحقیقاتی خارجی پیش می‌بریم و بیشتر جنبه تخصصی دارد. اینها بیشتر در حوزه راکت‌های کاوش است. بیشتر با کشورهای اروپایی در این زمینه همکاری داریم.
درباره میزان تعامل پژوهشگاه هوافضا با دانشگاه‌ها برایمان بفرمایید. آیا در این زمینه همکاری‌هایی دارید؟
ما با دانشگاه‌هایی مثل تهران، شیراز، شریف، تربیت مدرس، امیرکبیر، خواجه نصیر، علم و صنعت تفاهم نامه همکاری، دانشجوی مشترک، تدریس اعضای هیئت علمی و … همکاری‌های متنوعی داریم. ما بیش از 24 تفاهم‌نامه با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی امضا کرده‌ایم و موضوعات گستردهای را در بر می‌گیرد. مقالات زیادی به صورت مشترک تألیف و منتشر می‌کنیم.
آمار دقیقی از خروجی این فعالیت‌های مشترک موجود است؟
خروجی آن طرح‌های پایان یافته و دانشجوهایی است که در قالب پروژه‌های مشترک فارغ‌التحصیل شده‌اند. کنفرانس‌های مشترکی نیز برگزار کرده‌ایم.
مهم‌ترین طرحی که در حال حاضر با همکاری دانشگاه‌ها در حال پیگیری آن هستید چه طرحی است؟
در حال حاضر از طرح‌هایی که ما با دانشگاه‌های مختلف داشتیم و به پایان رسیده می‌توانم به طرح شاک تیوب اشاره کنم که به پایان رسیده است. شاک تیوب، لوله موج ضربه‌ای حاصل از احتراق است که در تونل حرکت می‌کند و اثر آن را بررسی می‌کنند. شاک تیوب بیشتر در بحث‌های هوایی کاربرد دارد. زیرا صدای حاصل از موتور آزاردهنده است و برای کاهش صدای حاصل از انفجار از شاک تیوب استفاده می‌کنیم. همین‌طور مباحثی درباره آیرودینامیک ساندینگ راکت‌ها بود که با دانشگاه شریف به‌طور مشترک انجام دادیم. تست‌های مربوط به احتراق و سوخت‌پاش‌ها بود که با دانشگاه تربیت مدرس به صورت همکاری دوجانبه انجام دادیم. همچنین چند دستگاه تست خاص بود که با چند دانشگاه دیگر با همکاری یکدیگر ساخته‌ایم.
ما دو پژوهشگاه هوافضا و پژوهشگاه فضایی ایران را در کشور داریم که در زمینه فضایی فعال هستند. آیا زمینه‌های همکاری بین این دو پژوهشگاه وجود دارد؟ آیا از ظرفیت‌های همکاری بین این دو استفاده شده است؟ آیا ظرفیت‌های جدیدی را پیش‌بینی و اعلام می‌کنید؟
طرح‌های فضایی عموما طرح‌هایی ملی و حاکمیتی و بسیار گسترده است. بنابراین شاید نیاز باشد که بخش عظیمی از نیروهای متخصص آن رشته درگیر پروژه شوند. بنابراین نه‌تنها با پژوهشگاه فضایی که سایر مراکزی که در کشور هستند و فعالیت‌های فضایی انجام می‌دهند، حتما باید در همکاری‌های مشترک با یکدیگر کار کنند. مثلا در بخش پرتاب‌ها، پرتاب‌های فضایی یا حامل‌های فضایی و میدان پرتاب، اینها انحصاری است و ما باید ساندینگ راکت‌ها را از طریق این مراکز پرتاب کنیم. بنابراین لازم است که همکاری‌های دوجانبه در طرح‌های کلان فضایی و حتی هوایی وجود داشته باشد. خوشبختانه این زمینه فراهم است.
به صورت خاص می‌توانید به پروژه‌های مشترک اشاره کنید؟
مثلا آزمایش‌های مجموعه‌ها و زیرمجموعه‌های ماهواره‌ای که پژوهشگاه فضایی ایران طراحی می‌کند باید با ساندینگ راکت‌هایی که در پژوهشگاه هوافضا طراحی می‌شود مورد آزمایش قرار گیرد.
آیا ممکن است در بحث هوافضا در سطح جهانی به روندهای خاص اشاره کنید که در حال حاضر به صورت یک روند علمی مطرح است و پژوهشگاه هوافضا نیز اکنون در همان مسیر گام بردارد؟
در زمینه فضایی روندی که مراکز فضایی جهان مورد توجه قرار داده‌اند این است که بتوانند سفرهای فضایی را مردمی کنند و در انحصار فضانوردان نباشد. این مقدمه‌ای برای سفر به سیارات دیگر است. به همین علت آمریکا می‌خواهد بعد از سال 2020 پروژه سفر به ماه را فعال کند و جنبه عمومی به آن بدهد. همین‌طور طرح آسانسور فضایی که مطرح است نشان می‌دهد کشورها به دنبال این هستند که دستاوردهای فضایی را مردمی کنند. همین‌طور در حال حاضر اندیشه افزایش ایستگاه‌های فضایی برای سفر محققان به فضا مطرح است. من دوستی به نام آقای پولیکوف داشتم که پزشک و فضانورد روس بود. از او پرسیدم در شش ماهی که در ایستگاه فضایی بودید چکار کردید؟ گفت من بیش از هزار آزمایش پزشکی در ایستگاه فضایی انجام دادم. بسیاری از داروها در شرایط میکروگراویتی اثر بیشتری خواهند داشت. به نظر می‌رسد کنترل برخی بیماری‌های بدخیم در شرایط میکروگراویتی بهتر انجام می‌شود. این مسئله اکنون در دستور کار سازمان‌های فضایی بزرگ جهان قرار دارد.
همین‌طور افزایش کاربرد ماهواره‌ای نیز برای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور توسعه شهرهای هوشمند و دولت الکترونیک مطرح است. نکته بسیار مهمی که اخیرا در نشست روسای مراکز فضایی جهان مطرح شد و من هم در پیامم برای آن نشست ارسال کردم این بود که بیاییم میزان آلایندگی حامل‌های فضایی را با جایگزین‌کردن انرژی‌های نو کاهش دهیم. حامل‌های فضایی فعلی در شرایط کنونی شاید در هر ثانیه بیش از دو تن سوخت هیدروکربنی می‌سوزاند و این آثار زیانبار زیست‌محیطی زیادی دارد. مثلا اگر از پلاسما در سوخت‌های فضایی استفاده کنیم می‌تواند میزان آلایندگی را به شدت کاهش دهد.
در بخش هوایی نیز خط مشی حفظ محیط‌زیست است. فرودگاه‌هایی که پروازهای زیادی دارند آلودگی زیادی در محیط‌زیست ایجاد می‌کنند و در حال حاضر این بحث مطرح است که سیستم‌های موتور هواپیما را در حالت لندینگ و تیک‌آف به سمت انرژی‌های نو ببریم. من با دانشجوهایم روی این حوزه مطالعه می‌کنیم و پژوهشگران ناسا هم در حال حاضر در این زمینه مشغول تحقیق هستند.
نکته دیگر اینکه ما سفرهای هوایی را باید افزایش دهیم. یعنی سفرهای زمینی قدرت پاسخگویی به نیازهای انسان را ندارند و باید بتوانیم با توسعه استفاده از هواپیماهای سبک امکان سفرهای هوایی نزدیک و بیشتر را باید فراهم کنیم. در حال حاضر سیستمی به نام SATS یا هواپیمای اتوماتیک مطرح است که مسافر را بدون خلبان بطور خودکار از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌برند و پروازشان به فرودگاه نیاز ندارد. در واقع اینکه بتوانیم چیزی شبیه تاکسی‌های اینترنتی را در هوا ایجاد کنیم و کوادروتورها یا سامانه‌های پهپادها می‌توانند به راحتی مسافر را حمل کنند و بیمار اضطراری را از نقطه‌ای به نقطه دیگر ببرند، از جمله بحث‌های روز دانش فضایی جهان است. در حال حاضر ما در پژوهشگاه در حال تدوین قوانین این موضوع هستیم. درست مثل قوانین راهنمایی و رانندگی این حوزه نیز به تدوین قوانین خاص خود نیاز دارد.
سپاسگزارم از اینکه در این گفت‌وگو شرکت کردید.
تنظیم: کاظم کوکرم
:))))))