سیروس برزو: سرگئی فیلیپنکو پزشک فضایی و کارشناس موسسه تولیدات هوا-فضایی زوردا است. فیلیپنکو بیش از سه دهه درزمینه طب فضایی کارکرده و در موسسه زوزدا (Research & Development Production Enterprise Zvezda) به‌عنوان کارشناس ارشد درزمینهٔ هماهنگ‌سازی لباس‌های فضایی با بدن انسان در جریان مأموریت‌های مداری به‌ویژه راهپیمایی‌ها و فعالیت‌های خارج از ایستگاه‌های فضایی ایفای نقش کرده است. آنچه می‌خوانید مصاحبه با این دانشمند برجسته درباره موسسه زوزدا و تولیدات فضایی آن است:
آقای فیلیپنکو ضمن تشکر از این‌که وقتتان را به ما دادید . لطفاً در مورد موسسه زوزدا اطلاعاتی در اختیار خوانندگان ما قرار دهید.
موسسه تحقیقات و توسعه زوزدا درزمینهٔ ساخت دستگاه‌های تأمین نیازهای حیاتی برای سامانه‌های بلندپرواز و سفینه‌های فضایی فعالیت دارد. این موسسه محصولاتی مانند لباس‌های فضایی، صندلی‌های پرتابی برای هواپیما، لباس‌های نجات و غیره را تولید می‌کند.
زوزدا در سال ۱۹۵۲ باهدف طراحی و ساخت لباس‌های ویژه فشاری برای خلبانانی که به ارتفاعات بالا صعود می‌کنند همچنین دستگاه‌های ویژه سوخت‌گیری در حال پرواز به وجود آمد. در اواخر دهه ۱۹۵۰ کار تجهیزات حیاتی برای سفینه‌هایی که حیوانات را به فضا می‌برد بر عهده زوزدا گذاشته شد و به دنبال آن طراحی و ساخت لباس فضایی برای فضانوردان.
پس لباسی که گاگارین (Gagarin) با آن به فضا سفر کرد هم در همین موسسه طراحی و ساخته شد؟
بله، لباس فضایی سرنشینان ناو وستک (Vostok) ازجمله گاگارین در این موسسه طراحی و ساخته شد. برای پوشیدن فضانورد به حداقل یک نفر نیاز داشت و می‌شد آن را ظرف مدت ۱۰-۵ دقیقه پوشید. این لباس ۵/۱۱ کیلوگرم وزن داشت و می‌توانست برای پرواز ۱۰ شبانه‌روزی بکار رود . در جریان پرواز، فضانورد نمی‌توانست آن را از تن درآورد و باید در کل طول پرواز در داخل آن می‌ماند…
به‌جز پرواز گاگارین که یک ساعت و ۴۸ دقیقه بود پروازهای فضانوردان دیگر یک و حتی چند شبانه‌روز طول می‌کشید. مثلاً والری بیکوفسکی حدود ۵ شبانه‌روز در فضا بود آن‌ها تمام این مدت لباس بر تن داشتند؟ در این صورت برای رفع نیازهای ضروری مثل دفع ادرار و مدفوع چه می‌کردند؟
طبیعی است که چند روز در چنین لباسی چیز جالبی نیست گرچه سامانه ویژه‌ای برای دفع فضولات در آن پیش‌بینی‌شده بود اما به‌هرحال فضانورد باید قدرت تحمل بالایی می‌داشت. ضمناً به دلیل داشتن لایه‌های متعدد اجازه تحرک بسیار اندکی به فضانورد می‌داد.
جالب است بدانید در این لباس دستگاه‌ها احتیاطی مختلفی هم نصب‌شده بود. مثلاً یک سامانه رادیویی که بعد از فرود با پخش امواج، گروه جستجو را محل به محل بازگشت فضانورد راهنمایی می‌کرد. تصور بر این بود که ممکن است فضانورد در زمان بازگشت به هر دلیلی ازجمله بیهوش شدن نتواند با گروه نجات تماس و آن‌ها را از محل خود مطلع کند. یک لاستیک بادی داشت که اگر فضانورد در آب فرود آمد فوراً باد شود و جلوی غرق شدن او را بگیرد، حتی یک جیب کوچک حاوی مواد غذایی اضطراری و غیره…
در سفینه بعدی یعنی واسخد(Voskhod) و چند ناو اولیه سایوز(Soyuz) از لباس فضایی استفاده نشد چرا؟
واسخد در حقیقت همان ناو وستک بود که بعضی سامانه‌های آن مثل صندلی پرتابی را برداشته بودند تا ظرفیتش را بالا ببرند و به دو تا سه نفر برسانند. واسخد-۱ سه سرنشین داشت به همین دلیل لباس مخصوص نپوشیدند چون فضا بسیار محدود بود. در واسخد-۲ که قرار بود لئونف از سفینه خارج شود و راهپیمایی کند هم او و هم فرمانده ناو یعنی بیلیایف لباس مخصوصی پوشیده بودند که به‌کلی بالباس نوع وستک ( Vostok) متفاوت بود.
چه تفاوت‌هایی داشت؟
این لباس که نام برکوت بر آن گذاشتند برای راهپیمایی فضایی طراحی و ساخته شد به همین دلیل باید امکانات و توانایی‌های مخصوصی می‌داشت. عایق‌بندی آن کاملاً متفاوت و کلاه‌خود فضایی هم به یک فیلتر ضد نور مجهز بود که از چشم فضانورد در برابر تشعشع خورشید مواظبت می‌کرد. برکوت (Berkut) کوله‌پشتی ویژه‌ای داشت که هوای موردنیاز فضانورد را می‌توانست تأمین کند همچنین با یک کابل به سفینه وصل می‌شد. روی هم رفته این لباس یک سفینه کوچک بشمار می‌رفت که در صورت کیپ نشدن در ناو می‌توانست زندگی فضانورد را نجات دهد و نگذارد به دلیل نبود هوا خفه شود.
فضانوردان ناوهای سایوز هم لباس فضایی نداشتند این ناو که تکامل‌یافته وستک نبود
بله تکامل‌یافته وستک نبود اما طراحان اطمینان زیادی به آن داشتند. البته در جریان پرواز سایوزهای ۴ و ۵ که عملیات اتصال دو سفینه انجام شد، طبق برنامه دو فضانورد باید از یک سفینه بیرون می‌رفتند و بعد از راهپیمایی به سفینه دیگر وارد می‌شدند. طبیعی است که برای انجام چنین عملیاتی به لباس مخصوص نیاز بود. کارشناسان زوزدا بر اساس تجربه‌ای که در جریان راهپیمایی لئونف در واسخد-۱ پیدا کرده بودند دست به طراحی و ساخت لباس جدیدی بانام یاستروب (Yastreb) زدند. این لباس در جریان سفر سایوز ۴ و سایوز ۵ در سال ۱۹۶۹ و ضمن راهپیمایی خرونف و یلیسیف عملاً آزمایش شد.
لطفاً درباره مأموریت سایوز-۱۱ و این‌که این پرواز چه نقشی در ساختن لباس فضایی داشته صحبت کنید.
در سال ۱۹۷۱ و به دنبال پرتاب سالیوت-۱ نخستین ایستگاه فضایی جهان، سه فضانورد به آن اعزام شدند که توانستند رکورد تازه‌ای در تاریخ فضانوردی بگذارند و نزدیک ۲۴ شبانه‌روز در این ایستگاه کار و فعالیت داشته باشند. در زمان بازگشت به زمین، یک دریچه سفینه به دلیل نقص فنی و بدون برنامه‌ریزی قبلی باز شد و هوای داخل ناو را به بیرون فرستاد. با توجه به این‌که فضانوردان بنا به‌رسم سفینه‌های قبلی سایوز لباس فضایی نداشتند، تخلیه هوا باعث مرگشان شد. با بروز این حادثه که منجر به کشته شدن هر سه فضانورد آن گردید، تصمیم گرفتیم در موسسه زوزدا لباسی طراحی و بسازیم که جلوی تکرار حادثه را بگیرد و لباس فضایی جدیدی به اسم سوکول (sokol)ساخته شد. از این لباس هنوز هم در پروازهای فضایی استفاده می‌شود.
از این لباس در راهپیمایی هم استفاده می‌شود؟
خیر، برای راهپیمایی‌های فضایی موسسه زوزدا لباس مخصوصی طراحی کرد. همان‌گونه که می‌دانید در سال‌های دهه ۱۹۶۰، آمریکایی‌ها رسماً و ما مخفیانه برای فرستادن اولین انسان به ماه تلاش می‌کردیم. ازجمله تجهیزات موردنیاز برای خروج از سفینه مه‌نورد و قدم زدن در ماه لباس فضایی بود. این کار را باید کارخانه زوزدا انجام می‌داد دو نمونه لباس به‌وسیله طراحان و مهندسان کارخانه زوزدا به‌نام‌های اورلان (Orlan) و کرچت (Krechet) ساخته شد بعداً که به علت مشکلات فنی نتوانستیم به ماه سفر کنیم نمونه‌های بهینه‌شده آن‌ها در ایستگاه‌های مداری برای راهپیمایی‌های فضایی بکار گرفته شد. لباس فضایی اورلان – دی در جریان راهپیمایی‌های فضایی در ایستگاه‌های مداری سالیوت ۶ و ۷ به کار رفت. طی سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۴ سیزده بار اورلان – دی توسط۷ کیهان‌نورد برای انجام راهپیمایی‌های فضایی استفاده شد و آن‌ها جمعاً حدود ۸۰ ساعت در فضای آزاد کیهانی با این نوع لباس کارکردند.
در سال‌های بعد و به دنبال برنامه‌ریزی برای کارهای پیچیده‌تر این لباس تکامل بیشتری پیدا کرد و بانام‌های اورلان – دی.ام، اورلان – دی.ام.آ برای راهپیمایی‌ها مورداستفاده قرار گرفت. از نوع پیشرفته‌تر آن اینک در ایستگاه فضایی بین‌المللی نیز به کار گرفته می‌شود.
با توجه به جذابیت‌های خاص لباس فضایی اورلان تصور می‌کنم بهتر است در صحبتی جداگانه به آن بپردازیم. در حال حاضر مایلم از شما درباره فعالیت‌های جدید زوزدا سوال کنم.
زوزدا همچنان کار ساخت لباس فضایی، صندلی‌های پرتابی و دیگر تجهیزات را طبق روال معمول ادامه می‌دهد اما در سال‌های اخیر دست به تولیدات جنبی زده که جنبه تجاری نیز دارد.
اگر ممکن است درباره این محصولات صحبت کنید.
می‌دانید که از نخستین سال‌های عصر هواپیماهای جت بلندپرواز، ساخت و آزمایش لباس‌های ضد فشار با موسسه زوزدا بود. برای آزمایش آب‌بندی لباس‌های فضایی و یا هوایی ما اتاقک‌های ویژه‌ای در زوزدا ساختیم که در آن‌ها میزان فشار هوا، رطوبت، حرارت و دیگر پارامترها می‌توانست تغییر کند. بعدها ما متوجه شدیم که برخی مؤسسات برای انجام آزمایش‌های دیگری به چنین اتاق‌هایی نیاز دارند و برحسب سفارش آن‌ها چنین اتاقک‌هایی را برایشان ساختیم. البته این اتاقک‌ها بزرگ و سنگین بودند. در سال‌های اخیر و با دستیابی به مواد جدید، زوزدا این امکان را پیداکرده است که چنین محفظه‌هایی را به‌صورت قابل‌حمل و یک نفره بسازد که در حد یک چمدان قابل جابجایی هستند و در محل استقرار با استفاده از تلمبه خود دستگاه باد می‌شوند. نوع دیگری نیز هست که بدنه فلزی دارد ولی قابل‌حمل است.
از این محفظه‌هایی چه استفاده‌ای می‌شود کرد؟
فبه‌طور مثال بیمارستان‌ها می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند و بیمارانی که به هوای سالم، درجه حرارت خاص و غیره نیاز دارند در این محفظه‌ها قرار دهند. این محفظه‌ها به‌راحتی در خانه و حتی در زمان سفر می‌تواند به بیماران خاص کمک کند.
نوع بدنه فلزی آن‌هم همچنین می‌تواند در باشگاه‌های کوهنوردی برای آزمایش میزان تحمل افراد در شرایط تنفس در ارتفاعات بالا مورداستفاده قرار گیرد و افراد در داخل آن در معرض هوا با درجه فشار و دمای مربوط به ارتفاعات بالا قرار بگیرند.
با تشکر از این‌که وقتتان را به خبرگزاری اسپاش دادید. امیدوارم در فرصتی دیگر به ما اجازه دهید هم از زوزدا دیدن کنیم و هم درباره لباس نوع اورلان باهم صحبت کنیم.
خواهش می‌کنم. خوشحال می‌شوم.