برای ۱۲سال است که سیاره کوتوله پلوتو که محبوبیت زیادی در میان علاقهمندان به اخترشناسی دارد، رسماً جایگاه خود را بهعنوان سیاره ازدستداده است. البته از آن زمان تاکنون، مشاجرهها بر سر اینکه چنین موضوعی میتواند صحت داشته باشد یا خیر، ادامه داشته است. آیا پلوتو یک سیاره است؟ مطلب جامع ما را در این باره بخوانید.
اکنون گروهی از کارشناسان مدعی شدهاند که پلوتو مورد اجحاف قرارگرفته است. پسازاینکه گروهی جهانی از کارشناسان اخترشناسی موارد لازم برای طبقهبندی یک جرم سماوی بهعنوان سیاره را بهروزرسانی کردند، اتحادیه بینالمللی اخترشناسی در اوت۲۰۰۶ پلوتو را از فهرست سیارهها حذف کرد. تعریف جدید اتحادیه به شرح ذیل است: (الف) یک جرم سماوی که به دور خورشید میچرخد، (ب) جرم کافی برای گرانش خود دارد تا بر نیروهای شدید فائق آید و به تعادل هیدرو استاتیک دست یابد، (ج) محیط پیرامون مدارش را پاکسازی کرده باشد.
معیار سوم به این معناست که جرم سماوی موردنظر باید در مسیر چرخش خود بهعنوان جرم غالب باشد و هیچچیزی برتر از این جرم در آن ناحیه وجود نداشته باشد. اگرچه پلوتو از دو معیار اول برای در نظر گرفته شدن بهعنوان یک سیاره برخوردار است، اما در پاکسازی و تسلط بر مسیر چرخش خود عملکرد موفقی نداشته است چراکه چند جرم کمربند کویپر (Kuiper belt) در آن ناحیه حضور دارند.
اما مقاله جدیدی که دریکی از نشریات به چاپ رسید نشان میدهد که ادبیات علمی از معیار سوم پشتیبانی نمیکند. گروهی از محققان دانشگاه فلوریدای مرکزی پس از مرور مقالههای چاپشده در طول ۲۰۰سال گذشته، فقط یک مقاله مربوط به سال۱۸۰۲ یافتند که از معیار سوم برای طبقهبندی سیارهها استفاده کرده بود. البته این استدلال بعدها مردود اعلام شد.
نویسنده و محقق فیلیپ متزر (Philip Metzger) بیان کرد: «تعریف اتحادیه بینالمللی اخترشناسی میگوید که سیاره باید بر اساس مفهومی تعریف گردد که هیچکس از آن در تحقیقات خود استفاده نمیکند. این مفهوم باعث میشود دومین سیاره پیچیده و جالب در منظومه شمسی یعنی پلوتو کنار گذاشته شود.» افزون بر این گروه کارشناسان دریافتند که دانشمندان از زمان گالیله، معمولاً قمرهایی نظیر تیتان و اروپا را بهعنوان سیاره قلمداد کردهاند.
متزر افزود: «ما اکنون فهرستی از ۱۰۰دانشمند در اختیارداریم که از واژه سیاره بهگونهای استفاده کردهاند که مغایر با تعریف اتحادیه بینالمللی اخترشناسی هست، البته دلیلش این بود که عملاً این کار مفید واقع میشد. آنها بهروشنی نگفتهاند که منظورشان از پاکسازی مدار چه بوده است. اگر این تعریف را با دقت لحاظ کنیم، دیگر هیچ جرمی را نمیتوان سیاره نامید چراکه هیچ سیارهای مدارش را پاکسازی نمیکند.»
آقای متزر معتقد است که اتحادیه بینالمللی اخترشناسی وقتی این اصلاحیه را در سال۲۰۰۶ انجام داد، مدعی شد که پاکسازی مدار یک تعریف استاندارد است که دانشمندان از آن برای تفکیک میان سیارکها و سیارهها استفاده میکنند. اما مقالۀ فعلی نشان میدهد که اینچنین نبوده است. کربی رانیون (Kirby Runyon) از آزمایشگاه فیزیک کاربردی دانشگاه جونز هاپکینز اظهار داشت: «ما نشان دادیم که اینیک ادعای تاریخی کذب است.
بهکارگیری این استدلال برای پلوتو نمیتواند کار درستی باشد. سیاره باید بر اساس ویژگیهای ذاتی تعریف شود، نه ویژگیهایی که میتوانند تغییر پیدا کنند؛ مثل دینامیک مدار سیاره. ویژگیهای دینامیکی ثابت نیستند و بهطور مداوم در حال تغییر هستند. دانشمندان پیشنهاد میکنند که طبقهبندی سیاره باید بر اساس زیر باشد: بهقدر کافی بزرگ باشد تا گرانش آن به سیاره اجازه دهد تا شکل کروی به خود بگیرد.»
آقای متزر خاطرنشان کرد: «و اینیک تعریف دلبخواهی نیست. ظاهراً این مورد نقش مهمی در تکامل یک جرم سیارهای دارد زیرا وقتی اتفاق میافتد، باعث آغاز فعالیتهای داخلی در آن جرم میشود. برای مثال، پلوتو دارای یک اقیانوس عمقی، اتمسفر چندلایه و ترکیبات آلی است. البته شواهدی از چند قمر و دریاچههای قدیمی هم به آن نسبت دادهشده است. پلوتو پویاتر و فعالتر از مریخ است. اما تنها سیارهای که از ویژگیهای عمقی پیچیدهای برخوردار است، زمین است.»
مطمئن هستیم که مقاله حاضر به مشاجرهها در خصوص پلوتو پایان نخواهد داد. اخترفیزیکدان و مقالهنویس نشریه فوربس اتان سیگل (Ethan Siegel) سال گذشته اینچنین نوشت: «مسئله بزرگتر از این است که آیا پلوتو مدارش را پاکسازی میکند یا خیر؛ مسئله اصلی به محل قرارگیری پلوتو در منظومه شمسی مربوط میشود.
وقتی بحث از جایگاه سیاره میشود، ژئوفیزیک کفایت نمیکند. در اخترشناسی، سه قانون املاک صدق میکند: موقعیت، موقعیت، موقعیت. نکته بسیار معناداری در خصوص جایگاه ما در منظومه شمسی وجود دارد که زمین را به یک سیاره تبدیل میکند و پلوتو را در زمره سیارهها جای نمیدهد. اگر درباره منظومه شمسی خودمان و تعداد سیارههای موجود در آن صادق باشیم، باید بگوییم که هشت جرم وجود دارد که با بقیه اجرام فرق دارند.» تا زمانی که بحث درباره پلوتو داغ باشد، امیدمان را حفظ خواهیم کرد.