در سالهای اخیر، ایران در حوزه علوم فضایی پیشرفتهای زیادی داشته است بهطوریکه توانسته است با استفاده از دادههای ماهوارهای پیشبینیهایی در حوزههای مختلف زیستمحیطی داشته باشد که تغییر دما و تغییر اقلیم نیز ازجمله این پیشبینیهاست. مرتضی براری معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فضایی ایران دراینباره توضیح میدهد.
تابستان سال جاری شاهد وقوع بلایای طبیعی مختلف ازجمله طوفان گردوغبار، حریق در عرصههای منابع طبیعی و زلزله بودیم، ماهوارهها چه کاربردهایی در زمینهٔ مدیریت بحران دارند؟
وقتی صحبت از صنعت ماهواره میکنیم، میتوانیم آنها را به چند دسته کلی تقسیم کنیم؛ دسته اول ماهوارههای مخابراتی (Communications Satellite) هستند، ارائه سرویسهای انتقال داده، پخش برنامههای رادیوتلویزیونی و ارتباطات موبایل ازجمله کاربردهای ماهوارههای مخابراتی هستند. ازآنجاکه در زمان وقوع یک حادثه غیرمترقبه مانند زلزله ممکن است زیرساختهای ارتباطی زمینی مانند شبکه تلفن ثابت یا شبکههای موبایل با اختلال و خرابی مواجه شوند، در چنین شرایطی استفاده از ماهوارههای مخابراتی سریعترین ابزار بهمنظور برقراری ارتباط و انتقال داده، صدا و تصویر خواهد بود.
دسته دوم ، ماهوارههای ژئودتیک (Geodetic) هستند که ماهوارههای ناوبری (Navigation Satellites) جزو این دسته از ماهوارهها هستند. وظیفه ماهوارههای ناوبری مانند جی پی اس (GPS) و گلونس (Glonass) تعیین موقعیت و زمان است. هر کاربری میتواند با در اختیار داشتن یک گیرنده کوچک ناوبری یا یک گوشی تلفن همراه هوشمند با استفاده ازایندسته از ماهوارهها، موقعیت خود را مشخص کند، میتواند به کمک یک نرمافزار مسیریاب، از یک نقطهبهنقطه دیگری هدایت شود. ازآنجاکه در زمان وقوع حوادثی مانند زلزله ممکن است ساختمانها تخریبشده و افراد قادر به مسیریابی با توجه به تغییر چهره شهرها نباشند، تعیین موقعیت، مسیریابی و هدایت گروههای امداد و نجات بهراحتی با استفاده از ماهوارههای ناوبری امکانپذیر خواهد بود.
دسته سوم، ماهوارههای سنجشازدور (Remote sensing satellites) هستند که وظیفه تصویربرداری از سطح زمین را بر عهدهدارند. این ماهوارهها نیز در کل چرخه مدیریت بحران کاربرد دارند یعنی پیش از وقوع تا پس از وقوع حوادث به میزان تخریب و تأثیر بلایا را برآورد میکنند.
با توجه به کاربردهایی که اشاره کردید، در ایران طی سالهای اخیر چه استفادههایی از فناوری فضایی در زمان وقوع بلایا شده است؟
میتوانم به موضوع استفاده از فناوری فضایی در زمان وقوع زلزله سر پل ذهاب در ۲۱ آبان ماه سال۱۳۹۶ اشارهکنیم در حوزه مخابرات ماهوارهای و از طریق ماهواره مخابراتی ایران ست-۲۱ (IRANSAT-21) موفق شدیم بین شهر سرپل ذهاب و تهران یک ارتباط ماهوارهای برای جمعیت هلالاحمر کشور ایجاد کنیم. گروههای امدادی از این ارتباط بهمنظور انتقال داده، صدا، تصویر و خدمات پزشکی از راه دور استفاده کردند.
با استفاده از ماهوارههای سنجشازدور موفق شدیم در شهرهای سرپل ذهاب و قصر شیرین و پیرامون آنها همچنین در بیش از ۳۰روستای اطراف کانون زلزله ساختمانهای تخریبشده را با استفاده از دادههای ماهوارهای اپتیک مشخص کنیم. همچنین با دادههای ماهوارههای رادار میزان جابهجایی پوسته زمین در آن منطقه را تعیین کردیم. کلیه نقشههای تولیدی بلافاصله در اختیار سازمان مدیریت بحران و گروههای امدادی قرار گرفت و در سایت سازمان فضایی ایران نیز اطلاعرسانی شد.
با توجه به وجود ایستگاههای اخذ دادههای ماهوارهای در سازمان فضایی ایران و نیز ارتباطات بینالملل با سایر سازمانهای فضایی موضوع پایش مداوم حوادث غیرمترقبه مانند طوفانهای گردوغبار، سیل و آتشسوزی و مواردی ازایندست جزو فعالیتهای جاری سازمان فضایی ایران است و محصولات تولیدی همگی بهصورت بهنگام در سایت سازمان فضایی ایران قرار میگیرد.
چند وقتی است با موضوع آتشسوزیهای متعدد در هورالعظیم مواجه هستیم، سازمان فضایی ایران در این خصوص چه اقداماتی انجام داده است؟
تالاب هویزه یا هورالعظیم بزرگترین تالاب استان خوزستان و یکی از بزرگترین تالابهای ایران است که یکسوم آن در ایران و مابقی در کشور عراق واقعشده است.در حال حاضر مساحت هورالعظیم در بخش عراق برابر ۶۶۶۰۰ هکتار و در بخش ایران برابر با ۳۵۳۰۰ هکتار است.
در تابستان امسال شاهد وقوع آتشسوزیهای مکرر در تالاب بودیم، با توجه به وجود سامانه ماهوارهای کشف و پایش حریق در سازمان فضایی ایران، آتشسوزیهای هورالعظیم از خردادماه سال جاری روزانه با استفاده از دادههای ماهوارهای با توان تفکیک مکانی ۲۵۰ متر و بهصورت هر پنج روز یکبار با تصاویر ماهوارهای با توان تفکیک مکانی ۱۰ متر مورد تحلیل و پردازش قرار گرفت.
بررسیها نشان میدهد ظرف حدود ۳ ماه گذشته ،از ۲۰ خردادماه تا ۳ شهریورماه سال۱۳۹۷، حدود شش هزار هکتار از اراضی تالاب واقع در بخش عراق بهصورت کامل طعمه حریق و پوشش گیاهی آن دچار تخریب کامل شده است. این میزان از تخریب فقط ناشی از آتشسوزیهای این مدت است و تخریب تالاب ناشی از کمبود منابع آب بهویژه در بخش غربی تالاب را شامل نمیشود، پیشازاین نیز بهواسطه کاهش ورود آب از سمت غربی تالاب یعنی از کشور عراق به داخل تالاب، شاهد کاهش پوشش سبز گیاهی در سمت غربی تالاب بودیم.
آتشسوزی از بخش غربی و مرکزی هورالعظیم آغاز و بهمرور به مناطق شرقی تالاب و مرزهای ایران نزدیک شده است. از ۹ تیرماه شدت آتشسوزیها در منطقه بهشدت افزایش یافت. اما از ۲۴ تیرماه۱۳۹۷ ، در جنوب شرقی منطقه و مرز ایران نیز شاهد آتشسوزیهای گسترده بودیم. آتشسوزی در بخشهای مختلف تالاب ادامه دارد و فقط در ۶ روز مساحتی نزدیک به ۷۵۰ هکتار از اراضی هور دچار آتشسوزی و تخریبشده است.
در جراید صحبتهایی در خصوص عمدی بودن حریق شده بود، تحلیل شما در این خصوص چیست؟
با استفاده از دادههای ماهوارهای پارامترهای مختلفی مانند پوشش گیاهی و تغییرات دما در منطقه تالاب موردبررسی قرار گرفت، طی ۳ ماه گذشته تغییرات دما تقریباً روند مشابهی داشته است، بنابراین درمجموع میتوان گفت عوامل محیطی در کنار عوامل انسانی باعث وقوع این آتشسوزیها شده است.
در صحبتهایتان اشاره به برنامههایی بهمنظور بهبود سطح خدمات سازمان فضایی داشتید، لطفاً در این خصوص توضیح دهید.
در حال حاضر برنامههای متعددی بهمنظور توسعه و بهبود خدمات سازمان فضایی البته با بهرهگیری از توان مراکز تحقیقاتی و بخش خصوصی کشور داریم، در حال حاضر روزانه بیش از ۶۰ گیگابایت دادههای ماهوارهای در سازمان دریافت میشود، ذخیرهسازی و مدیریت دادههای دریافتی بسیار اهمیت دارد. وجود آرشیو غنی از دادههای ماهوارهای به ما کمک میکند تا وضع موجود را با گذشته مقایسه و از آن در پیشبینی آینده استفاده کنیم، ازاینرو با توجه به اهمیت ذخیرهسازی دادهها در حال حاضر پروژه ساخت مرکز دادههای فضایی کشور را در حال انجام داریم.
برنامه دوم ما در سازمان فضایی ایران توسعه سامانه نرمافزاری مکانمبنا بهمنظور اشتراکگذاری و توزیع دادههای ماهوارهای و ایجاد پلتفرمی بهمنظور پردازش دادههای ماهوارهای و درنهایت توسعه خدمات سنجشازدوری از طریق رایانش ابری است.
توسعه آزمایشگاه ملی سنجشازدور از دیگر برنامههاست که فاز اول این آزمایشگاه هماکنون نیز در حال بهرهبرداری است. مطالعات مربوط به فاز دوم توسعه آزمایشگاه ملی سنجشازدور انجامشده است و بهزودی فازهای بعدی آنها شروع میکنیم.
تقویت آرشیو ملی و تنوع در دادههای ماهوارهای موجود در سازمان بهمنظور توسعه کاربردهای مختلف نیز از دیگر برنامههای مهم سازمان فضایی است، که یکی از مهمترین انتظاراتی که جامعه کاربران سنجشازدور کشور از سازمان فضایی ایران دارد، ارائه داده باکیفیت و بهنگام است و برنامه پنجم ما که موضوع حمایت از توسعه و ایجاد کسبوکارهاست نیز از فعالیتهای سازمان در حوزههای مرتبط با کاربرد فناوری فضایی در مدیریت بحران است.
تقویت آرشیو ملی را با چند مسیر مختلف پیگیری میشود؟
توسعه ماهوارههای سنجشازدور بومی است. در حال حاضر ماهواره سنجشازدور پیام (Payam) ساختهشده و آماده پرتاب است، ماهوارههای سنجشازدور ظفر (Zafar) و پارس-۱ (Pars-1) نیز پیشرفت خوبی داشتهاند. مسیر دوم خرید ماهواره عملیاتی است که آن نیز مطابق برنامه در حال اجراست، توسعه ایستگاههای اخذ از ماهوارههای غیربومی و خرید موردی تصاویر ماهوارهای بنا به نیاز سازمان یا دیگر نهادهاست، در سال جاری ۵ حوزه دارای اولویت بهمنظور حمایت از کسبوکارهای نوپا را در برنامه خود قراردادیم که کسبوکارهای فعال درزمینهٔ استفاده از فناوری فضایی در مدیریت بحران ازجمله این موارد است.
سؤال آخر اینکه آیا در حوزه مدیریت بحران همکاریهای بینالملل نیز دارید؟
سازمان فضایی ایران از سال۱۳۸۸ بهعنوان یکی از دفاتر حامی منطقهای برنامه استفاده از فناوری فضایی در مدیریت بحران و واکنش سریع سازمان ملل (UN-SPIDER) توسط آن سازمان انتخاب شد. از همان زمان فعالیتهای متعددی با این برنامه سازمان ملل که مقر اصلی آن در وین است داشتهایم. تدوین متدولوژی پایش خشکسالی با استفاده از دادههای ماهوارهای ازجمله اقداماتی است که سازمان فضایی ایران برای سازمان ملل انجام داده و روش فوق هماکنون در سایت این برنامه قابلدسترس عموم است. تدوین متدولوژی پایش گردوغبار با استفاده از تصاویر ماهوارهای نیز ازجمله اقدامات در دست اجراست که بهزودی آن نیز به سازمان ملل ارائه میشود.
سازمان فضایی ایران همچنین بهعنوان یکی از اعضای اصلی سازمان همکاریهای فضایی آسیا و اقیانوسیه (APSCO) در پروژه سرویس اشتراکگذاری دادههای ماهوارهای آن سازمان مشارکت دارد.