سیروس برزو: هفته گذشته سالگرد پرواز والنتینا ترشکوا (Valentina Tereshkov)، نخستین زن به فضا بود. اگرچه شوروی‌ها در ابتدای برنامه فضایی خود خیلی زود ترشکوا را به مدار زمین فرستادند ، اما این کار بیشتر برای تکمیل ویترین افتخارات آنها در کسب رتبه‌های اول در پروازهای فضایی سرنشین‌دار به شمار می‌رفت و بعد از آن زنان راه طولانی‌ای را برای وارد شدن به فضا طی کردند.
ناسا که در سال‌های بعد تبدیل به قطب فعالیت‌های فضایی سرنشین‌دار شد و توانست ۴۰ سال پیش با فتح ماه گام بزرگی از نظر صنایع و فناوری فضایی بردارد، درباره حضور زنان در فضا بسیار سخت‌گیرتر بود. از زمانی که آلن شپرد (Alan Shepard) به عنوان اولین فضانورد آمریکایی به مدار زمین رفت تا زمانی که سالی راید (Sally Ride) به عنوان اولین زن فضانورد آمریکایی از مرزهای زمین گذشت ۲۲ سال فاصله بود.
زنان آمریکایی در این مدت تلاش‌های زیادی را به انجام رساندند تا ناسا و دولت را متقاعد کنند درهای برنامه‌های فضایی خود را به روی ایشان بگشاید. یکی از اولین زنانی که وارد برنامه فضایی ناسا شد، دکتر مارگارت رها سدون بود.
او در سال ۱۹۴۷ در ایالت تنسی به دنیا آمده بود و زمانی که نخستین ماهواره و انسان به فضا رفتند آنقدر بزرگ بود که اهمیت این رویداد را درک کند و از همان زمان رویای سفر به فضا را در سر داشت.
او در رشته پزشکی تحصیل کرد و در سال ۱۹۷۸ توانست وارد برنامه فضایی ناسا شود و در رده اولین گروه زنان پذیرفته شده در این برنامه در کنار سالی راید و ۴ زن دیگر قرار گرفت. او ۳ بار با شاتل‌های فضایی دیسکاوری و کلمبیا به فضا رفت و در مجموع بیش از ۳۰ روز را در فضا سپری کرده است.
در گفتگویی که در پی می‌خوانید، دکتر سدون از چگونگی راه یافتن خود و زنان به برنامه پروازهای سرنشین‌دار ناسا و لحظات ماندگار سفر به فضا صحبت می‌کند.
ذکر این نکته ضروری است که این گفتگو با همکاری صمیمانه بروس مک اندلس، فضانورد برجسته ناسا امکان‌پذیر شد.
رویای اکتشافات فضایی یکی از کهن‌ترین و قدیمی‌ترین رویاهایی است که انسان در طول تاریخ آن را همراه خود داشته است. شما تجربه سفر به فضا را دارید و این چیزی است که نسل‌های متمادی می‌توانستند تنها رویای آن را در سر بپرورانند. مایلم به عنوان انسانی که چنین تجربه بی‌نظیری را از سر گذرانده‌اید به ما بگویید که نگاه شما به اکتشافات فضایی چیست؟
از نظر من معنی نهفته در دل اکتشافات فضا تلاش انسان برای توسعه دانش بشری به فراسوی مرزهایی است که اینجا روی زمین دسترسی به آن برای ما ممکن است. فکر می‌کنم همه اشکال اکتشافات فضایی در این قالب جای می‌گیرند؛ چه رصدهایی که از سیاره خودمان انجام می‌دهیم، چه کاوشگر‌های روباتیکی که به گوشه و کنار منظومه شمسی می‌فرستیم و چه سفرهای سرنشین‌دار فضایی. همه اینها بخش‌های به هم پیوسته‌ای از اکتشافاتی است که همیشه بخشی از طبیعت انسان را تشکیل می‌داده است. ما می‌کوشیم به مدد کنجکاوی ذاتی که داریم به درکی از نادانسته‌ها دست پیدا کنیم و برای رسیدن به این منظور تمام تلاش خود را انجام می‌دهیم تا با کمک روش‌های مهندسی و علمی رو به رشدمان این خواسته‌ها را امکان‌پذیر کنیم. البته از جنبه شخصی و برای من جذاب‌ترین بخش سفر به فضا این بود که می‌دیدم چگونه انسان‌ها می‌توانند از لحاظ روانی و فیزیکی خود را با شرایط دشوار این سفرها تطبیق دهند تا بتوانند سفری امن‌تر و لذت‌‌بخش‌تر را در کنار یکدیگر تجربه کنند.
خیلی از مردم و بخصوص نوجوانان دوست دارند بدانند چطور کسی این شانس را پیدا می‌کند تا به فضا سفر کند. شما برای این‌که وارد برنامه فضایی شوید چه روندی را طی کردید؟
زمانی که من نوجوان بودم، تنها خلبانان مرد اجازه ورود به برنامه‌های فضایی را داشتند و شانسی برای زنان در این خصوص وجود نداشت، اما همان‌طور که برنامه‌های فضایی بسرعت پیشرفت می‌کرد و در عین حال درهای بیشتری در بازار کار به روی زنان باز می‌شد، این انتظار در من به وجود آمد که روزی خواهد رسید آنها نیازمند پزشکانی خواهند شد که خدمات پزشکی را در فضا ارائه دهند و ناچارند از زنان نیز بخواهند تا بخشی از تیم آنها در فضا را تشکیل دهند. این یکی از دلایلی بود که باعث شد تا من راه تحصیلات پزشکی را در پیش بگیرم و پزشک شوم. در کنار آن من دوره‌های پروازی را نیز پشت سر گذاشتم. زمانی که دوره آموزشی خود به عنوان جراح را پشت سر گذاشتم متوجه شدم ناسا به دنبال دانشمندانی برای همکاری در پروژه شاتل‌های فضایی است و برای نخستین بار از آغاز برنامه‌های فضایی خود آماده است تا زنان را نیز به برنامه آموزشی فضانوردان بپذیرد. یکی از فلاسفه روم باستان به نام سنکا زمانی گفته بود: «شانس در جایی بروز پیدا می‌کند که فرصت‌ها به ملاقات آمادگی‌های افراد بروند.» من هم آدم بسیار خوش شانسی بودم که اعتبار و مشخصات لازم برای ثبت‌نام در این برنامه را داشتم تا به عنوان اولین گروه منتخب فضانوردان برای برنامه شاتل‌های فضایی انتخاب شوم. در این گروه ۶ زن نیز حضور داشتند و بدین ترتیب من وارد برنامه‌های فضایی شدم.
زمانی که کودک بودید، فضا برای شما چه معنایی داشت؟ آیا گمان می‌کردید روزی این فرصت را پیدا کنید تا به فراسوی مرزهای سیاره زمین سفر کنید؟
برای من اکتشافات فضایی هیجان‌انگیزترین مرزهای موجود در پیش روی نسل ما را ترسیم می‌کرد. مدت‌های طولانی بود که بشر با شیفتگی و هیجان به آسمان می‌نگریست و در نگاه خود اشتیاق و امید سرشاری برای کسب درک بهتری درباره آنها را دنبال می‌کرد. زمانی که اسپوتنیک، نخستین ساخته دست بشر به فضا رفت و زمانی که گاگارین و شپرد به عنوان نخستین انسان‌های سیاره ما به فضا سفر کردند، من به اندازه کافی بزرگ بودم که اهمیت این رویداد برای آینده بشریت را درک کنم. از وقتی کودک بودم می‌دانستم تا پیش از آن‌که من تحصیلات خود را تمام کنم پروازهای بسیاری به فضا صورت خواهد گرفت. پس به خودم گفتم اگر به اندازه کافی سخت کار و تلاش کنم در یکی از پروازهای فضایی آینده به فضا حتما جایی خواهم داشت.
شما یکی از نخستین زنان آمریکایی هستید که وارد برنامه‌های فضایی این کشور شدید، اما این راه آسانی برای زنان نبود که بتوانند در این برنامه‌ها حضور پیدا کنند. می‌خواهم بدانم زنان در ایالات متحده برای ورود به برنامه‌های فضایی و سفر به فضا با چه چالش‌هایی مواجه بوده‌اند.
من برای همیشه مدیون و سپاسگزار زنانی خواهم ماند که از ابتدا از ناسا و دولت می‌خواستند اجازه دهند زنان نیز به فضا سفر کنند. در آغاز برنامه‌های فضایی تنها خلبانانی که وظیفه آزمایش هواپیماها را به عهده داشتند و به آنان خلبانان آزمونگر گفته می‌شد اجازه ورود به برنامه‌های فضایی را داشتند و زنان نیز اجازه نداشتند خلبان آزمونگر شوند. وقتی در نیمه دهه ۶۰ دانشمندان نیز به برنامه‌های فضایی راه یافتند، بار دیگر زنان شجاع دولت را مورد پرسش قرار دادند که چرا به زنان دانشمند اجازه ورود به این برنامه‌های فضایی داده نمی‌شود. از آن پس بود که زنان بیشتر آموزش‌های هوایی و علمی را دنبال کردند. فشارها و تلاش‌های زنان باعث شد تا هرچه بیشتر فرصت کسب شغل‌های مختلف در صورت داشتن صلاحیت برابر با مردان را به دست آورند. سرانجام آنقدر این تلاش‌ها ادامه داشت که دیگر بهانه‌ای برای دولت و ناسا باقی نماند که برنامه فضایی را مختص مردان بداند و بتواند زنان را از آن دور کند و سرانجام در سال ۱۹۷۷ ناسا مجبور شد درهای خود را روی پذیرش زنان آزموده و توانا برای مشارکت در برنامه‌های فضایی باز کند.
شما در تجربه سفرهای فضایی خود در مجموع بیش از ۳۰ روز را در فضا سپری کرده‌اید. به عنوان کسی که چنین تجربه یکتایی را از سر گذرانده، فکر می‌کنید مهم‌ترین دستاورد حضور در فضا برای ما چه بوده است؟
برای من بزرگ‌ترین دستاورد برنامه‌های فضایی این است که امروز انسان توانایی یافته که سفر خود به فضا را با امنیتی نسبی به انجام برساند. ما آموخته‌ایم که بدن انسان به گونه شگفت‌انگیزی دارای قابلیت سازگاری با محیط است و حتی می‌تواند تا حد زیادی خود را با بی‌وزنی که هیچ سابقه‌ای از آن در دوران تکامل انسان وجود نداشته است، تطبیق دهد. دانشمندان و مهندسان همکاری تنگاتنگی با یکدیگر دارند تا ابزارهایی بسازند که به انسان اجازه بدهند با تمام قدرت مشاهده‌گری خود به مقاصد دورتری از سیاره مادری خود سفر کند و به کشف چیزهایی بپردازند که هیچ‌گاه توسط ربات‌ها قابل فهم نیست. فناوری فضایی همچنین باعث شده است جهشی چشمگیر در توسعه فناوری به وقوع بپیوندد.
همچنین مساله سفر به فضا باعث شده است نخبه‌ترین مغزهای جهان با هیجانی بزرگ به حل مشکلات پیش رو بپردازند. بسیاری از این کشفیات ، امروزه به کمک زندگی ما در جهان آمده‌اند ؛ مسائلی مانند ماهواره های هواشناسی و مخابراتی ، ابزارهای تصویربرداری و عکاسی ، کوچک‌سازی ابزارهای پزشکی ، ابزارهای مشاهداتی خودکار ، امکان بنای سازه‌ها با کمک ربات‌ها، ساخت و اختراع مواد پیشرفته و امثال آن. در یک کلام داشتن اهداف بزرگ است که مغزهای جوان ما را بر می‌انگیزد تا جهان را گامی به جلو ببرند.
شما تجربه‌های مختلفی را در فضا از سر گذرانده‌اید؛ اما می‌خواهم از یکی از ممتازترین لحظات این سفرها بپرسم. وقتی برای نخستین بار از پنجره شاتل فضایی به بیرون نگاه کردید و سیاره زمین را معلق در فضا دیدید. در آن زمان چه احساسی را تجربه کردید؟
وقتی من در فضا بودم و به زمین می‌نگریستم چیزی که برایم به گونه چشمگیری قابل توجه می‌آمد این واقعیت بود که تمام سیاره ما در حقیقت چیزی جز یک کره کوچک در پهنه بیکران فضا نیست. از فضا هیچ مرز روشنی میان ملت‌ها و کشورها دیده نمی‌شود و همه چیز روی زمین در ارتباط با هم قرار دارند. به همین دلیل است که اگر همه ما مواظب سیاره مادری خود نباشیم هیچ یک از ما شانسی برای بقا نخواهیم داشت.
حتما در فضا لحظات ویژه‌ای را سپری کرده‌اید. آیا می‌توانید لحظه‌ای را به عنوان فراموش نشدنی‌ترین خاطره خود از فضا نقل کنید؟
خاطره انگیزترین رویداد برای من زمانی بود که از فضا با پسرم در کلاس درسش صحبت کردم. او از من خواسته بود تا برخورد متفاوتی نسبت به او نداشته باشم تا احساس خجالت نکند. هریک از دانش آموزان کلاس می‌توانست یک سوال بپرسد و او هم مثل بقیه سوال خود را پرسید. در انتها زمانی که مکالمه من با کلاس درس آنها داشت به پایان می‌رسید صدای ضعیفی را شنیدم. پسرم بود که می‌گفت مادر دوستت دارم و امیدوارم سفر امنی به خانه داشته باشی. یک مادر همیشه چنین لحظاتی را در ذهن خود حک می‌کند.
شما و همکارانتان باعث شده‌اید افراد زیادی در سراسر جهان تحت تاثیر قرار بگیرند و بویژه زنان و دختران زیادی کار سخت و پشتکار شما را تحسین می‌کنند. فکر می‌کنید چه چیزی می‌توانید درباره رویاهای ایشان به آنها بگویید؟
همه مردم و بویژه زنان باید رویاهای بزرگ و مهمی در سر داشته باشند. هرچقدر بیشتر کار کنیم و بیشتر آماده باشیم فرصت و شانس بیشتری برای تحقق این رویاها در اختیار ما قرار خواهد گرفت. اگر فکر می‌کنید نمی‌توانید دقیقا به آنچه می‌خواهید برسید شاید بتوان مسیر و راه دیگری پیدا کرد که از آن راه بتوان تغییری در جهان ایجاد کرد و آن را یک گام به جلو برد.
اجازه دهید در پایان بار دیگر به اکتشاف‌های فضایی بازگردم. این اکتشافات بسیار گران‌قیمت و خطرناک هستند. بسیاری از مردم هنوز می‌پرسند چرا با وجود این هزینه و خطرها بازهم باید به این اکتشافات بپردازیم. می‌خواهم پاسخ شما را به این پرسش بدانم و این‌که شما آینده حضور انسان و بویژه زنان را در فضا چگونه می‌بینید؟
در تمام طول تاریخ بشر، اکتشافات گران و خطرناک بوده است. همیشه پاداشی که در نهایت انسان گرفته از هزینه و خطرات آن بیشتر بوده است. گاهی ابتدا معلوم نیست پاداش آن ماجراجویی تا کجا‌ها می‌تواند گسترش یابد مانند زمانی که کریستف کلمب سرزمین‌های جدید را کشف کرد اما سرانجام اهداف بزرگ نمایان می‌شوند و بسیاری به این کشفیات می‌پیوندند.
تا قرن پیش زنان نقش اندکی در سفرهای اکتشافی داشتند، اما امروز همه مردم زمین از زن و مرد در کنار هم قرار گرفته‌اند تا به نقاط جدیدتر و افق‌های گسترده‌تری دست پیدا کنند و این موضوع در فضا هم دنبال خواهد شد.